روستای "گالش کلای لفور" از توابع شهرستان سوادکوه در استان مازندران به دلیل آب‌گیری سد مخزنی، قرار است زیر آب برود اما تعدادی از اهالی روستا که سن بالایی دارند همچنان در روستا مانده‌اند. این روستا در منطقه کوهستانی و جنگلی قرار دارد.

به مناسبت چهارصدمین سالمرگ ويليام شکسپير، محسن حیدریان

آثار شکسپير پژواک زنده و نقطه عطف کشف دوباره انسان در دوران رنسانس است. شکسپير انسان را چنان که هست و نه چنان که در دوران قرون وسطی پنداشته می شد، تصوير و بازخوانی کرد. اما در اين بازخوانی شگرف او همه ماسکهايی را که چهره آدمی را پوشانده، از چهره وی بر کشيد و به دور انداخت

ویلیام شکسپیر

۲۳ آوریل چهارصدمین سالمرگ شکسپیر در بسیاری از کشورهای جهان مراسم و نمایش ها، اجراهای گوناگونی برگزار می شود. نوشتن ۳۸ نمایشنامه کامل از جمله رومئو و ژولیت، رؤیای نیمه شب تابستان، شاه لیر، هملت و مکبث که همگی از آثار جاودان دنیای اندیشه و هنرند، تنها بخشی از یادگار شکسپیر است. او شاعر، بازیگر تئاتر و یکی از مالکین تئاتر گلوب نیز بود. از آثاز او بیش از ۴۲۰ فیلم ساخته شده است. تنها بیش از ۷۵ برداشت از هملت و بیش از ۵۰ برداشت از رومئو و جولیت تا کنون خلق گردیده است. شکسپیر تنها ۵۲ سال زندگی کرد اما آثارش بیش از هر نویسنده و نمایش نویس دیگری در تاریخ مورد توجه و بازخوانی قرار گرفته است.


«بازيگر قلابی و بی استعداد»، «تازه به دوران رسيده الکی خوش» نيش های آبداری بود که از هر طرف از سوی همکاران و همقطاران، نثار جوان تازه کاری می شد که در سال ۱۵۹۰ به تازگی بازی در تئاتر لندن را شروع کرده بود. اين جوان گمنام ويلييام شکسپير نام داشت. فرزند يک دستکش دوز بود که از شهرستان کوچک «استراتفورد» پا به لندن گذاشته بود تا رويای هنرپيشه شدن خود را به واقعيت تبديل کند. در ۱۸ سالگی با دختری ۸ سال بزرگتر از خود بنام «آن _هاتاوی» ازدواج کرد. از چنين جوان بی اصل و نسبی که رنگ دانشگاه و تحصلات عالی را نديده بود، چگونه ميتوانست نمايشنامه نويسی درآيد که طی ۵ قرن ستاره آن بر فراز ادب و هنر جهانی درخشان مانده است؟

هرچه بود سر و صدای همکاران منتقد در برابر استعداد خيره کننده شکسپير جوان به سرعت خاموش شد. نمايشنامه نويسی که در بازيابی حوادث تاريخی و نفوذ آن در ميان مردم اثر فراموش نشدنی ريچارد سوم را نوشت، کمدی نويسی که رويای شب تابستانی را آفريد، تراژدی پردازی که آثار جاودان رومئو و ژوليت و ژوليوس سزار را خلق کرد، نميتوانست پله های موفقيت و پيروزی را بدون مايه و استعداد درونی خود پيموده باشد. موفقيتهای پی در پی ويليام که عليرغم يک رقابت بسيار سخت در بازار تئاتر آنروزی لندن بدست آمد، وی را به يکی از شرکای تئاتر نوساز گلوب The Globe تبديل کرد. بايد بياد داشت که در زمان شکسپير رسم بر آن بود که هنرپيشه ها در مالکيت تئاتر نيز شريک می شدند. در همين تئاتر گلوب بود که شکسپير موفقيتهای خود را پی ريزی و تحکيم کرد. در اين دوران بود که آثار تاريخی و بجا ماندنی مانند هاملتHamlet ، اتلو Othello ، پادشاه لير King Lear و مکبث Macbeth را خلق کرد. شکسپير قبل از ترک لندن و بازگشت به زادگاهش در سال ۱۶۱۱ توانست ۳۷ نمايشنامه درخشان بنويسد و لقب متعلق به طبقه اعيان انگستان يعنی نجيب زاده را دريافت کرد. او همچنين ثروت هنگفتی کسب کرد. شکسپير ۵ سال بعد در سال ۱۶۱۶ در زادگاه خود درگذشت. در سالهای پايان عمر بی توجه به تحولات سياسی و اجتماعی و فرهنگی دوران خويش، اوقات خود را صرف گشت و گذار در طبيعت، معاشرت با خانواده و دوستان و همسايگان و لذت از زندگی کرد. همين سپری کردن سالهای پايانی عمر در زادگاهش آنهم در شرايطی که از هر نظر توان کار داشت و در اوج شهرت و محبوبيت بود، آيا نشان دهنده يک شيوه زندگی و نگاه خاص به انسان و فلسفه زندگی او نيست؟

راز واقعی موفقيت بی نظير شکسپير اما در چيست؟ اين پرسشی است که هنوز در برخی محافل ادبی جهان مطرح و مورد بحث است. حتی برخی ادعا کرده اند که آثاری که بنام شکسپير انتشار يافته کار کسان ديگری است که نخواسته اند هويت واقعی خود را افشا کنند و لذا از نام شکسپير برای انتشار نمايشنامه های خود سود جسته اند. اما واقعيت چنين نيست. با توجه به محبوبيت افول ناپذير شکسپير در ۵ قرنی که از پی او می گذرد، آيا ميتوان گفت که او نه متعلق به يک دوران بلکه متعلق به همه زمانها و همه مکانهاست؟ آيا اصولا ميتوان نظريه و يا يک اثر ادبی را ماورا زمان و مکان دانست ؟ اينها پرسشهايی است که همواره مورد بحث نخبگان ادبی و فکری جهان بوده اند.
’واقعيت آن است که هيچ نويسنده و يا شاعر و نظريه پردازی هر قدر هم که آثارش جاودان و متعلق به همه زمانها و مکانها شده باشد، وجود نداشته و نخواهد داشت که اثر خود را بی توجه به نيازهای عصر خود نوشته باشد. اين حکم درباره شکسپير نيز صادق است. آنها که راز درخشش افول ناپذير آثار شکسپير را در جهانشمولی و سبک و محتوی و فرازمانی بودن آن ميدانند، ادعای بی اساسی را پيش می کشند. زيرا بزرگترين علت موفقيت کم نظير شکسپير درست در آن است که وی ذهن تيز بينی در شناخت روحيات و ذهنيت مخاطبين خود در لندن داشت. شکسپير به تنها چيزی که فکر نمی کرد «جاودانه شدن» آثارش بود. او حتی به چاپ متن نمايشنامه های خود اهميتی نميداد. مهمترين هدف و رسالتی که شکسپير برای خود قائل بود، نفوذ در قلب و روح مخاطبين و تماشاگرانش بود. اما شامه تيز او در شناخت نقاط ضعف و قوت آدمی _ يعنی همان مخاطبينش_ به او اين امکان را داد که ناخواسته نه تنها به يک دوران بلکه به همه زمانها تعلق داشته باشد.

در تعريف اثر کلاسيک از جمله گفته اند اثر ادبی و هنری که در همه زمانها و مکانها تازگی و طراوت خود را حفظ می کند و قادر به چنگ زدن در روح خواننده و بيننده در همه دورانهاست. اين حکم بدون ترديد در باره آثار شکسپير صدق می کند. نمايشنامه های شکسپير را ميتوان بارها و بارها ديد و خواند و هربار نکات تازه ای را در آنها کشف کرد. اين مشخصه تمام آثار کلاسيک فکری، ادبی و سياسی است. آثار شکسپير در ۵ قرن گذشته بارها و بارها از زوايای ادبی، سياسی، روانی، مذهبی و فلسفی مورد هزاران نقد و تحليل قرار گرفته است. علاوه بر تحليل های پايان ناپذير آکادميک و حرفه ای آثار شکسپير برای کشف و توجيه و توضيح بسياری از موضوعات حاد انسانی نيز بکار رفته است. نمايشنامه های شکسپير برای پرتو افکنی بر تبعيض نژادی در کشورهای مختلف نمايش داده شده است. اين آثار برای نمايش شيوه زندگی و فرهنگ سامورائی های ژاپنی بازسازی شده است و در يک کلام نه تنها در عرصه هنر و ادبيات بلکه سياست و اجتماع نيز مورد بازخوانی قرار گرفته است. در تاريخ ادبيات جهان هيچ اثری به اندازه نمايشنامه هاملت شاهزاده دانمارکی مورد تفاسير و برداشتها و نقدهای گوناگون قرار نگرفته است.

راستی آنچه آن جوان روستايی بدون تحصيلات عالی را به شکسپير تبديل کرد چه بود؟ پاسخ به اين پرسش را بايد در آثار شکسپير جستجو کرد. در واقع راز شکسپير شدن ويليام کشف انسان بود. مگر نه اين است که مرکزی ترين موضوع نمايشنامه های شکسپير چيزی جز کاوش ذات انسانی نيست. مگر ترس، اميد، نااميدی، جنون، عشق، جنايت، حسادت، انتقام، شهوت، طمع ورزی، خيانت، افسردگی، عشق به پيروزی و هراس از شکست همه آن خواصی نيستند که کم و بيش در درون و اعماق همه انسانها کاشته شده اند؟ تيز بينی و عظمت شکسپير در کشف اين خواص و پروردن و ارائه هنرمندانه آنها بود.

آثار شکسپير پژواک زنده و نقطه عطف کشف دوباره انسان در دوران رنسانس است. شکسپير انسان را چنان که هست و نه چنان که در دوران قرون وسطی پنداشته می شد، تصوير و بازخوانی کرد. اما در اين بازخوانی شگرف او همه ماسکهايی را که چهره آدمی را پوشانده، از چهره وی بر کشيد و به دور انداخت. در نگاه شکسپير انسان قربانی نيروهای مرموز بيرونی نيست. اگر نيروهای مرموزی بر کنش و رفتار آدمی تاثير می گذارد و او را به واديهای ناخواسته می کشاند، چيزی نيست جز نيروهای مرموزی که در درون و اعماق روح انسانی جای دارند. واقعيت اين است که شکسپير قرنها در شناخت غرايز پيچيده انسانی و نيروهای دورنی او نه تنها در عرصه هنر و ادبيات بلکه در علم روانشناسی نيز تنها بود. چند قرن طول کشيد تا با ظهور داستايفسکی و سپس آخرين پژوهشهای روانکاوی دوران مدرن، نيروهای ناشناخته درون آدمی کشف گرديد. در اين کشف ها نشان داده شد که انواع نيروها، غرايز و آگاهی پنهان در روح شگرف آدمی او را به رفتارهايی رهنمون می شوند که بطور عادی غير ممکن می نمايد. لذا موضوع اساسی و يگانه آثار شکسپير انسان است. پرسش مرکزی شکسپير همواره پيرامون احساس انسان بودن می چرخد: انسان در يک کشتی شکسته، انسان در ميدان جنگ، انسان در فاحشه خانه، انسان در برابر دلداده و معشوق، انسان در پيشگاه مرگ.

يکی از مرکزی ترين مسايل نمايشنامه های شکسپير مسئله مرگ و سرنوشت انسان می باشد. در آثار شکسپير تقريبا هيچ يک از قهرمانان به مرگ طبيعی نمی ميرند. آنها يا کشته ميشوند، يا خودکشی می کنند و يا در اثر فشارهای روحی دق مرگ ميشوند. اما در پاسخ به چرايی اين سرنوشت و نقش تقدير يا اراده آزاد انسان در شتافتن بسوی کام مرگ که در سراسر آثار شکسپير بعنوان يکی از مرکزی ترين پرسشهاست، وی پاسخ صريحی نمی دهد. قهرمانان شکسپير در کشاکش نيروهای مقدر و ازلی و نيروهای آزادی و اراده خود انسانها در تعيين سرنوشت شان به سر می برند.

شکسپير هرگز در پی آن نيست که چگونه بودن انسان را به او بياموزد، بلکه درست بر عکس به تشريح انسان واقعی و رفتار او در حالات متفاوت _ چنان که واقعا هست_ می پردازد. در نمايشنامه هاملت به طعنه ای گزنده در باره آدمی می گويد:

در پشت ظاهر اين اشرف مخلوقات، 
اين فرشته ای که سايه پرودگار را در زمين می ماند 
هيولايی نهفته است.

 شکسپير تماشاچيان خود را که اکثرا از اهالی شهری لندن اوايل قرن شانزدهم بودند و معمولا ترکيبی از همه گروههای اجتماعی مردم را در بر می گرفتند، با زبان تصويری خود به کشف انسان برد. او با ظرافت حيرت آوری توجه بينندگان را به خواص و انگيزه های پنهان انسانی جلب کرد. شکسپير با زبانی گويا و نافذ و به کمک وسايل ابتکاری تئاتر، چشمان مشتاق و ذوق زده بينندگان خود را تسخير می کرد. 
اما اين خواص پايدار انسانی نه زاده ذهن شکسپير بلکه جزو ذات آدمی است و مرز و زمان و جغرافيا نمی شناسد و تا بشر بوده و هست با او خواهد بود. مگر عشق، حسادت و خيانت صرفنظر از زمان و مکان همواره جزو ذات و روح آدمی نبوده است؟ اما اين شکسپير بود که اين خواص را به گونه هنرمندانه ای بازيافت و بازسازی کرد و بر آنها کلام گذاشت و در رفتار بازيگران خود جاری ساخت. نبوغ او نيز در همين بود. توانايی خيره کننده شکسپير در ترکيب اجزا گوناگون فکر، زبان و هنر با يکديگر بود. شکسپير مطالب خود را از ادبيات باستان و بويژه نوولهای معاصر ايتاليايی بر می گرفت. اما آنها را با فانتزی نيرومند خود می آميخت و می پروراند و به گونه کاملا تازه ای بازسازی و عرضه می کرد. زبان او بسيار ساده اما موثر و کارساز بود و هم از نظم و هم نثر در نوشتن نمايشنامه های خود بهره می جست. او استاد تشبيه بود. نمايشنامه های هاملت و اتللو هنر تشبيه او را در رساندن پيام خود به بهترين شکلی بازمی تاباند. گفتار معروف اتللو بر بالای نعش دزدمونا هنگامی که به بی گناهی همسر و اشتباه فاحش خود پی برده، هر بيننده و خواننده ای را ميخکوب می کند:

«از من چنانکه هستم سخن بگوييد، نه هيچ بکاهيد و نه از روی بدخواهی چيزی بيفزاييد. پس بايدتان گفت مردی بود که به آسانی رشکين نمی شد. اما به فسانه و فسون به سختی آشفته گرديد. مردی بود که مانند هندوی فرومايه گوهری را تباه کرد. گرانبهاترين از همه دودمان خويش و از درد چشمهايش _همچون صمغ دارويی که از درختان عربستان چکد_ بی اختيار اشک می ريخت. اينرا هم اضافه کنيد که روزی در حلب يک ترک بدسرشت را ديد که به دولت ناسزا می گفت. گلوی آن سگ ختنه کرده را گرفته و چنين ضربتی به او زدم. (کارد را به تن خود فرو می برد).... پيش از آنت که بکشم، ترا بوسيدم. سزد اکنون که خود را می کشم در بوسه ای جان سپرم.»



سبک کار و طرز فکر شکسپير

شکسپير با رموز زندگی پشت پرده نمايش و نيز روی صحنه بخوبی آشنا بود. يکی از هنرهای بزرگ او به تشويش انداختن و مضطرب ساختن تماشاچيانش بود. در نمايشنامه مکبث، زندگی را چنين توصيف می کند:

«زندگی اما سايه ای گذرا بيش نيست همچون هنرپيشه بيچاره ای که ساعتی در روی صحنه 
ورجه می کند، نقش خود را ادا می کند اما ساعتی بعد خبری نيست از او زندگی حکايتی است که راوی آن ديوانه ای بوده است؛ بزرگ می نمايد، اما تهی است.»


ماده اوليه نمايشنامه های شکسپير و قهرمانان او همه از واقعيت زندگی برگرفته شده اند و تنها حاصل تخيل نيست. رويدادها و انسانها همه واقعی اند. چه شخصيتهای تاريخی مانند مکبث، هملت، ژوليوس سزار، کوريوليان، ريچارد دوم و سوم و هانری سوی و چهارم و نيز قهرمانان ديگری مانند اتللو، دزدمونا، تاجر ونيزی همه انسانهای واقعی اند و در اين جهان زيسته اند.

شکسپير در نمايشنامه ديگری رابطه ميان انسانها را در يک سوال و جواب کوتاه چنين تصوير می کند. يکی از قهرمانان داستان می پرسد: «ميدانی که ماهی ها در آب چگونه زندگی می کنند؟» قهرمان اصلی نمايشنامه پاسخ ميدهد: «همچون آدم ها در روی زمين. بزرگترها، کوچکترها را می بلعند.»

شکسپير در نمايشنامه های خود به شکل کوبنده و موثری مخاطبين خود را به تعمق درباره زندگی و معنا و مفهوم آن وامی دارد و هشدار ميدهد که وقت تنگ است، بايد بخود آمد و زندگی کرد. او درباره معنای زندگی در نمايشنامه های خود از جمله چنين نوشته است:

«رستگاری در آسمان است، اما ما در زمين زندگی می کنيم.»

«غم و اندوه هر ساعت زندگی را به ۱۰ ساعت رنج ميرساند.»

«هيچ مال و منالی را نميتوان مال خود ناميد، جز مرگ را»

«من اوقات زندگی ام را تلف کردم، و اکنون زندگی مرا تلف می کند.»

«بسياری اوقات ما بيشترين ظلم را به خودمان روا ميداريم.»
در نمايشنامه های شکسپير معمولا حوادث و عواقب آن به دقت و با جزئيات کامل تشريح ميشود. بعنوان نمونه در توصيف يک صحنه پيکار که در اکثر آثار شکسپير با جاری شدن خون همراه است، ضربات کارد و زخمها با تمام جزئيات تشريح ميشوند. کشمکش بر سر قدرت ابعادی گوناگون و همه جانبه می يابد. نبرد ميان رقبا برای شکست يکديگر تنها يک جنبه اين پيکارهاست. بلافاصله دوربين شکسپير به اعماق ميرود و از جنبه بيرونی پيکارها به درون آنها و درون انسانها ميرود و حالات درونی قهرمان نبرد و يا فرد مغلوب شده به دقت و با مهارت زير ذره بين قرار می گيرد. ظفرمند و مغلوب از درون مورد معاينه دقيق شکسپير قرار می گيرند و تمناها و احساساست درونی آنها در اوج غليان به تيزترين شکل ممکن افشا ميشود. مسائل مورد مناقشه طرفين معمولا خود انگيزه و محرک طرفهای نبرداند. شاهان در نمايشنامه های شکسپير به خروسهای جنگی تبديل ميشوند که با منقاری خونين تا آخرين دم به پيکار ادامه ميدهند. بدين ترتيب بيننده و يا خواننده نمايشنامه از مشاهده جدالها و پيکارها به بهترين وجهی به درک حوادث و روحيات انسانها نائل ميشود. اما شکسپير همزمان به دنبال تاثير حداکثر بر مخاطب خويش است. در اينراه او حداکثر تاکيد و مکث ممکن را بر اندوه، عزا، شادمانی، بيرحمی، عشق و شهوت پيروزی در انسانها می کند. بدين منظور هرجا که لازم است پرسوناژهای خود را از دنيای واقعی جدا می کند و به حالات و ديالوگهای آنان يک جنبه مستقل از دنيای جاری ميدهد.

مسئله مرکزی شکسپير حداکثر تاثير بر بيننده و خواننده است. لذا از همه چيز در اينراه ياری می جويد. در آثار و نمايشنامه های شکسپير گاهی مرده ها از قبر خويش به پا می خيزند. گاهی سر بريده ای به زمين می غلتد. اما حالات و نگاه و جنبش اين سربريده هزار بار گوياتر و تيزتر از زندگان است. پادشاهان يکباره به گدايان و يا هيولاهای بيرحم تبديل ميشوند. زنان و مردان به ديوانگی و دريوزگی مبتلا می شوند. عشق هزار زبان و چهره پيدا می کند. گاهی زبون است، گاهی لطيف ، مواردی اما بيرحم و ستيزنده.

در آثار شکسپير همواره ميان خوبی و بدی، راستی و کژی ، سياهی و سپيدی و خير و شر پيکاری واقعی جريان دارد. اما مرز ميان خوبی و بدی مرزی عبور ناکردنی نيست. شکسپير به حقيقت مطلقی باور نداشت و لذا مرز ميان خوبی و بدی در آثار او مرزی روان است. قهرمانان نيکی مانند هملت و يا شاه لير باوجود خوبی های بسيار ميتوانند دست به کارهای بدی نيز بزنند. قهرمانان بدی مانند مکبث و يا ريچارد سوم با همه بدی در لحظات تنهايی دچار عذاب وجدان ميشوند و در فتار خود شک و ترديد می کنند. با وجود همه اينها شکسپير در نبرد ميان خوب و بد بی تفاوت نيست، زيرا او در همه آثار خود جانب خوبی را می گيرد و به پيروزی نيکی بر بدی ايمان دارد. شکسپر همواره ستاينده نيکی و زيبايی است و حتی در حوادث تراژيک بسوی نيکی ميل می کند. اما اين کشش دورنی بسوی نيکی مانع از آن نيست که شکسپر مانع از بيان احساسات و افکار درست يا نادرست قهرمانان خود گردد. در نمايشنامه های شکسپير گاه يک دلقک، يک گورکن و يا يک ديوانه مطالبی می گويد که عين حقيقت است.

اما در ميان همه اين شگردها و حالات گوناگون بشری، آنچه برای شکسپير تقريبا در همه آثار او اهميت مرکزی دارد و گويای طرز فکر و شخصيت ممتاز اوست، لذت و مفهوم عفو، بخشش و مروت است. شکسپير از ميان همه ارزشها و همه فضايل و رذايلی که برای بشر در حالات مختلف توصيف می کند، همواره در آثار خود بر مفهوم عطوفت، رحم و بخشش تاکيد ويژه دارد. زيباترين فضيلت انسانی برای قهرمانان آثار شکسپير عفو و مروت است. اوج اين زيبايی در عفو عمومی است. فقدان روحيه و منش بخشش و مروت منشا عذاب روحی جانکاهی است. آنکس که توانايی و قدرت تحسين آفرين و ستايش آميز بخشش و توفيق را ندارد، صرفنظر از آنکه پادشاه باشد و يا يک انسان ساده، ملکه باشد و يا يک دهقان ساده به عذابی اليم دچار ميشود. زيرا احساس زيبائی شناسی شکسپير با روحيه بخشش پيوند خورده است. اين احساس و مفهوم دائما در آثار شکسپير تکرار ميشود. در يکی از نمايشنامه ها بخشش و آزادی دزدان و حتی غارتگران مطرح ميشود. چرا؟ پاسخ شکسپير ساده و قابل فهم است:

« زيرا بخشش و چشم پوشی زيباست. محکوم کردن زشت و کريه است.»


رومئو و ژوليت: معضل عشق

اين نخستين نمايشنامه تراژدی (فاجعه آميز) برجسته شکسپير است. رومئو و ژوليت دختر و پسر جوانی اند که خانواده های آنان با يکديگر دشمنی ديرينه دارند و از اينرو اجازه نمی دهند آنها با هم ازدواج کنند. قهرمانان يک زوج جوان ساده و يک لاقبايند که در آتش عشق يکديگر می سوزند، اما نمی توانند بهم برسند و پس از نخستين و تنها شب مشترک عشق ورزی ، تصميم به خودکشی می گيرند. متن گيرای نمايشنامه که داستان تلخ و شيرين عشق را بيان می کند، طعم و معجزه عشق را به هر بيننده نمايشنامه می چشاند. بيننده به سرعت با سرنوشت تراژيک قهرمانان به يک احساس همدردی ميرسد. اما شکسپير احساساتی نيست. او بيننده را مجبور می کند که چشمهايش را بازکند. شاهکار شکسپير در آن است که عشق را به يک معضل تبديل می کند. نمايشنامه بيننده را در برابر اين پرسش قرار ميدهد که : عشق واقعا چيست؟ آيا به همان سادگی سرشار از شيفتگی است که ژوليت پيش می کشد:

«عشقم همچون دريا بخشنده ای بی پايان است هرچه آنرا بيشتر نثارت می کنم، تيز تر و جانکاه تر ميشود آنرا حد و نهايتی نيست.»


پس از اين اشعار آتشين و سوزناک رمانتيک ، بلافاصله يک درک ديگر از عشق در متن نمايشنامه ظاهر ميشود. «آيا عشق چيزی جز کشش جنسی و ميل به همخوابگی است؟» اين تلقی از عشق برآمدی از شوخی های گستاخانه مرکوتيو دوست رومئو است که عشق را چيزی جز غليان نيروی جنسی نميداند. اما درک رومئو نه مانند دوستش مرکوتيوست و نه همچون برداشت ناب رمانتيک ژوليت. شکسپير با زيرکی به ياد بيننده می اندازد که تا همان چند روز پيش رومئو به دختر ديگری عشق می ورزيده است. پرسشهای ديگری نيز مطرح ميشوند: آيا عشق برتر از مصالح خانوادگی است؟ آيا عشق بحران دوران بلوغ و انتقال نيست؟

يکی از ارزشهای مهمی که شکسپير در رومئو و ژوليت مورد تاکيد قرار ميدهد، عفو و بخشش است. او در دياگولهای گوناگون با کاربرد واژه هايی همچون « خوش قلب»، «رئوف» «رحم» و «مروت» بارها به لزوم گذشت و بخشش انگشت می گذارد و آنرا ساده ترين و انسانی ترين راه حل در برون رفت از گرفتاريها و دشواريهای روحی ميان انسانها می شمرد. ديالوگ زير يکی از فرازهای اين نمايشنامه است:

«پروتئوس: شرم و خجلت مرا گيج کرده است مرا ببخش، والنتينا. اگر قلبت به اندازه کافی از خطاهای من جريحه دار است، پس من ترا به باز خوانی فرا می خوانم. بدان که اندوه من کمتر از خطاهايم نيست.

 والنتينا: پس من قانع شدم که اکنون ميتوانم دوباره درباره تو نيک بيانديشم. آنکس که توانايی چشم پوشی از خطا را ندارد نه در زمين جا دارد و نه در آسمان. پس بگذار تسکين يابيم. پشيمانی و مروت، خشم را فرو می نشاند.

 
رومئو و ژوليت به شکل کمدی آغاز ميشود اما در پايان به يک تراژدی تبديل ميشود. سرنوشت غم انگيز قهرمانان گويای تاثير جدی ادبيات دوران باستان بر شکسپير است. اما از نظر ادبی جای پای آثار شاعران رنسانس ايتاليا را در آن ميتوان ديد.


هاملت: بودن يا نبودن

تراژدی هاملت پيچيده ترين و فلسفی ترين نمايشنامه شکسپير است. هاملت همچنين بدون ترديد مشهورترين نمايشنامه تاريخ ادبيات جهان است. اما آيا هاملت گويای شخصيت و خصوصيات نويسنده آن نيست؟ آيا اين موضوع که هاملت در سه نمونه در فاصله سالهای ۱۶۰۲ تا ۱۶۲۳ نوشته شده و هر بار تجديد نظرها و تغييرات مهمی کرده است، گويای تغيير و تحولات روانی و ذهنی نويسنده آن نيست؟ آيا قهرمان اصلی نمايشنامه يعنی هاملت به بهترين وجهی روحيات و اميال و ترديدهای درونی شکسپير را باز نمی گويد؟ آيا ديگر خصوصيات هاملت نظير چند بعدی بودن، انديشيدن، شک کردن و صاحب انديشه بودن و بويژه تفکر فلسفی او همه گويای نزديکی بسيار او با خالق و آفريننده اش يعنی شکسپير نيست؟

داستان اين نمايشنامه جاودان و همواره تازه از آنجا آغاز ميشود که شاه کلاوديوس برادر خويش را که پدر هاملت است کشته و همسر او را که مادر هاملت است به زنی گرفته و بر تخت برادر به سلطنت نشسته است. هاملت شاهزاده دانمارک از سفر آلمان به قصر خود در هلسينبورگ دانمارک بازمی گردد تا در مراسم تدفين و خاکسپاری پدرش شرکت کند. صحنه نخست نمايش که توليد هيجان و کشش می کند، جلوی قصر السينور در دانمارک نگهبانان مشغول نگهبانی اند. هوراشيو، دوست وفادار هاملت در کنار آنان ايستاده است. نگهبانان از او خواهش کرده اند، به آن جا بيايد تا با روح پادشاه در گذشته سخن بگويد. پدرش به گونه مرموزی به قتل رسيده است. کسی از چگونگی و علل قتل شاه آگاه نيست. در همان حين هاملت درمی يابد که مادر و عمويش با يکديگر پيمان زناشوئی بسته و هم بستر شده اند. وسوسه ها و ترديدهای هاملت هنگامی آغاز ميشود که شاه مقتول به شکل موجودی جن وار به سراغ او ميايد. جن بازگو می کند که چگونه به دست برادر به قتل رسيده است و از هاملت می خواهد که انتقام اين قتل مخوف و ناجوانمردانه را باز ستاند. اما هاملت در طی درام در می يابد که کشتن شاه و آنهم بطوری که اين قتل مشروعيت اخلاقی بيابد، بسيار دشوارتر از آنست که او تصور می کرد. در عين حال هاملت شخصيت بسيار پيچيده و چند سويه ای دارد و بنا به عقيده برخی روانشناسان سده بيستم او نمونه عالی يک فرد چند شخصيتی است. اما تراژدی هاملت از اين هم پيچيده تر است.

در نوشته های شکسپير طبيعت انسان همچون طبيعت سرکش سرشار از چيستانها و شگفتی هاست. خونخواهی پدر يکی از «طبيعی ترين» خواص انسانی است. اين خصوصيت نياز درونی و طبيعی هر انسان است و هيچ توضيح و دليلی برای اثبات و يا مستدل کردن آن لازم نيست. در ذهن هاملت و يا در واقع در نظر شکسپير چنين انتقامی يک قانون همه بشری و فراگير است. اما «انتقام مثلا از کسی که خون برادر را ريخته است، کاملا غير طبيعی است.» نويسنده ای که مدارا و مروت را بزرگترين فضيلت انسانی ميداند، در پشت اين احساس نياز به انتقام در جستجوی چيست؟

 بخش بزرگی از نمايشنامه شرح ترديد اجتناب ناپذير هاملت به انتقام است. انتقام موضوع اصلی نمايشنامه است. اما طبع بشری اصولا چندگانه و پيچيده تر از آن است که به سادگی به ماشين قتل تبديل شود. حتی در هنگام امر غير قابل بحثی همچون انتقام از قاتل پدر. هاملت بر اين چندگانگی روحيه انسانی آگاهی دارد و لذا در يک ترديد کشنده بر سر انتقام قرار می گيرد. آيا قبح و خباثت انتقام به همان اندازه اصل جنايت نيست؟ اين پرسشی است که هاملت را بر سر دو راهی قرار ميدهد و توان تصميم گيری را از او سلب می کند. اما هربار او از تصور زناکاری مادر از خود بيخود ميشود. سرانجام با عجز و ناتوانی و در بحرانی جان سوز به سراغ مادر ميايد و با آگاهی از يک روش تربيتی هدايت گرا چنين سخن می گويد :

« تکه فاسد و تاريک قلبت را به دور افکن. با تکه نورانی آن به زندگی سالم روی کن، شب خوش. اما به بستر عمويم نرو، خود را نيک بنما، گرچه چنين نيستی امشب را از او دوری کن. دوری از او بار بعد برايت سهل تر خواهد گرديد و سپس سهل تر توانی از او دوری گزينی.کوشش به خويشتن داری تمنای طبيعی را به چنگ آورد و نيز تواند که خود شيطان را دور کند و او را به دور افکند......»
هاملت در پی رام ساختن طبع وحشی انسان است. اما در عملی ساختن اين هدف در ترديد و وسوسه قرار می گيرد. از ترديد و دو دلی دچار افسردگی می شود. چگونه ميتواند مطمئن شود که آن جنی که پيام آور جنايت عمو و مادر بود، خود شيطان نيست که او را وسوسه می کند؟ اما هاملت يک انسان قرون وسطايی و خرافی نيست که به اين سادگی ها هر چيزی را قبول کند. مشکل او درست برعکس زياد دانستن و فهم بيش از حد است. دچار پريشانی و خيالات گوناگون می گردد. آيا ساده ترين راه پايان دادن به زندگی خود نيست تا از اين همه ترديد و تشويش رهايی يابد؟

 «بودن يا نبودن» پرسش بزرگ هاملت است. مونولوگ معروف هاملت کشاکش نيروهای سرنوشت و آزادی اراده را چنين تصوير می کند:

«بودن يا نبودن مسئله اينست. آيا شرافتمندانه تر است که ضمير انسان تير طالع شوم را تحمل کند يا در برابر توفان بلا قد برافرازد و سلاح برگيرد و آن را پايان دهد؟ مردن و به خواب فرو رفتن، و ديگر هيچ! آيا از طريق چنين خوابی می توان گفت که رنج درونی و هزاران فشاری که طبيعت در وجود ما به وديعت نهاده است، پايان می يابد؟ اين غايت کمال و منتهای درجه آرزوست. ولی مردن و به خواب فرورفتن ، خوابيدن و احتمالا خواب ديدن ، اشکال در همين است؛ چون در آن خواب مرگ آسا وقتی از تلاطم زندگی برکنار شده ايم روياهايی که به سراغ ما می آيند ما را به تفکر وا می دارند. آن فکری که چنين زندگی طولانی را فاجعه می شمارد مستوجب احترام است؛ چون چه کسی مايل است تازيانه و تحقير زمانه و بی عدالتی يک ستمگر، و اهانت مردی مغرور و رنج عشقی که مردود شده و تاخير قانون و جسارت صاحبان مقام و خفتی را که از طرف نالايقان نصيب شخص شايسته می شود تحمل کند در حالی که خنجری برهنه می تواند او را از قيد زندگی برهاند؟ چه کسی می خواست بار زندگی را تحمل کند و زير فشار طاقت فرسای آن عرق ريزد و ناله کند اگر ترس از چيزی که پس از مرگ می آيد وجود نداشت؛ ترس از آن سرزمين مجهولی که از مرزهای آن هيچ مسافری باز نمی گردد و اراده را مبهوت و وادارامان می کند که آن همه بدبختی را تحمل کنيم تا به سوی بدبختی های ديگر که از آن بی خبريم بشتابيم؟»

هاملت برای رهايی از پرسش بودن يا نبودن خود را به ديوانگی ميزند. در دوران ديوانگی به اشتباه سبب مرگ يکی از کارکنان عالی رتبه دربار ميشود و در پی آن دختر مقتول اوفليا به مرز جنون ميرسد. پادشاه تازه برای رفع خطر از تاج و تخت، هاملت را راهی انگستان می کند. اما هاملت دوباره و برای آخرين بار به دانمارک باز می گردد. در پايان پرده پنجم نمايش جسد او به گونه ای تراژيک بر وسط سن نمايش افتاده است.

اما اين حوادث تراژيک (فاجعه آميز) تنها صورت بيرونی يک نمايشنامه جنائی است. آنچه هدف شکسپير است و بيننده را می گيرد، درون هاملت است. حالات روحی، خشمی فرو خفته، پيامهای کوتاه اما کارساز، ترديدها و احساسات هاملت است که در مرکز حوادث و زير ذره بين شکسپير قرار دارد. يک جمله معروف هاملت که در ادبيات سياسی جهان نيز شهرت يافته، اين است که : «بنگر سياستمدار را که خدا را نيز تواند فريفت.»

درباره حالات روانی و گفتار هاملت تاکنون صدها تفسير و ترجمه از زوايای مختلف انجام گرفته است. نفرت هاملت از کجا ريشه می گيرد؟ از درونش؟ مادر؟ عمو؟ چرا اينقدر ترديد می کند؟ آيا خود را به عمد به ديوانگی ميزند و يا واقعا ديوانه ميشود؟ رابطه و احساسات او نسبت به اوفليا چگونه است؟ آيا به مادرش عشق نمی ورزد؟ اين پرسشهايی است که هر کسی از ظن خود می تواند به آنها پاسخ دهد. اما اين هنر استادی همچون شکسپير است

که بجای پاسخ های حاضر و آماده، با پرسشهايش مخاطبين را به تعمق و تفکر و حيرت واميدارد.

يکی از ويژگيهای تراژدی هاملت وجود شخصيت ها و بازيگران زياد در آن است و عناصر متضاد و پرتناقصی در آن وجود دارد که آنرا از يک اثر صرفا ادبی و نمايشنامه ای متمايز کرده و به آن جنبه فلسفی ميدهد. شخصيت های نمايشنامه نه تنها قربانی مشکلات درونی خود می شوند بلکه ناگزيرند که درون خود را پنهان دارند و نقاب بر چهر بکشند. اوفليا در اين تناقص است که آيا عشق خود را به هاملت نمايان سازد يا چنانکه خانواده اش از او می خواهند، آنر پنهان و پوشيده دارد. اين کشاکش درونی سرانجام به ديوانگی و خودکشی او می انجامد. علاوه بر او ديگر بازيگران نيز از مادر هاملت گرفته تا شاه و غيره نيز هريک از برملا شدن رازهای مگوهای درونی خود ترس دارند. هدف شکسپير آشکار ساختن واقعيت و دريدن ماسکهاست.

تراژدی هاملت نمايشنامه ای درباره سرنوشت و آزادی آدمی ، نقشه های پنهانی و رويدادهای پيش بينی نشده و ناگهانی و نمايشنامه ای درباره هستی و حيات آدمی است. شکسپير زندگی را مانند صحنه نمايشی می بيند که در آن فرصت تمرين و آمادگی برای رويارويی با رويدادهای تصادفی و غير قابل پيش بينی وجود ندارد. اگر بخواهيم شباهت زندگی انسان با صحنه نمايش را که از اهداف مهم شکسپير در تراژدی هاملت است، از زبان خيام و از منطر ادبيات فارسی مد نظر قرار دهيم، ميتوان گفت:

«ما لعبتکانيم و فلک لعبت باز

از روی حقيقتی، نه از روی مجاز

يک چند در اين باديه بازی کرديم

رفتيم به صندوق عدم يک يک باز»



مکبث: نماد خود کامگی
شکسپير تراژدی (سوگنمايش) مکبث Macbethرا در سالهای ۱۶۰۲ تا ۱۶۰۶ يعنی دوران
پختگی و اوج بلوغ فکری و ادبی خود نوشته است. شکسپير در نمايشنامه مکبث به بررسی حالات و عواطف ژرف بشری و تخيلات او و نيز تاثير پيشگويی در زندگی انسان می پردازد. نمايشنامه با برخورد مکبث و بن کوو در بيابانی با سه جادوگر آغاز ميشود. بدينسان جادوگران که از ايام باستان و نيز در دوران زندگی شکسپير در انگستان مورد باور مردم بودند، در سراسر اين نمايشنامه حضور فعالی می يابند. اما شکسپير نشان ميدهد که اين تمثيل ها که از آغاز در ذهن شخصيت ها وجود داشته اند، در ذهن انسانها تاثيرات متفاوتی می گذارند. پيشگويی جادوگران درباره شاه شدن مکبث، ذهن بلندپرواز و جاه طلب او را تسخير می کند، اما وی تنها پس از بازگويی پيشگويی جادوگران با همسرش ليدی مکبث است که به کشتن شاه دنکن در خواب از سوی همسرش تحريک ميشود. قتل شاه از سوی مکبث و همسرش انجام می گيرد. شخصيت ليدی مکبث به گونه قاتلی خونسرد و سنگدل و همچون يکی از بدترين زنان آثار شکسپير در اين نمايشنامه مشهود ميشود. اما با وجود اين ليدی مکبث پس از ارتکاب قتل در جنون خرد ميشود، ولی مکبث به جنايتکاری سنگدل تبديل ميشود. مکبث و همسرش هر دو افرادی بلند پرواز و جاه طلب هستند و همين روحيه است که آنان را به جنايت می کشاند. پس از جنايت همانطور که جادوگران پيش بينی کرده بودند، مکبث شاه ميشود و به قدرت دست می يابد. اما برای حفظ قدرت به هر قيمت حاضر به هر جنايتی است. شخصيت مکبت مصداق آن است که جنايت برای بار نخست سخت است، اما سپس آسان می شود. پس از قتل شاه مکبث تبديل به جنايتکاری مخوف می شود که برای حفظ قدرت از کشتن هيچ کس باک ندارد. مکبث و همسرش پس از انجام چند قتل سياسی ديگر برای حفظ قدرت، سرانجام به عذاب روحی شديدی دچار ميشوند. ليدی مکبث دچار بيخوابی و جنون و ديوانگی ميشود و بالاخره نيز دست به خودکشی ميزند. مکبث نيز پس از تحمل انزوا و دشواريهای بسيار و حکومتی که نماد کامل بی قانونی و خودکامگی است، سرانجام کشته ميشود.

شکسپير در درام مکبث تاکيد می کند که قدرت غير قانونی و نامشروع ناپايدار است و محکوم به نابودی است و نيز قدرتمندان جبار حتی پيش از رسيدن به مجازات نهايی نيز خوشبخت نيستند و روی آسايش و آرامش را نمی بينند. در حقيقت ميتوان گفت که شکسپير در تراژدی مکبث دور تسلسل باطل خشونت در جامعه انسانی را به زير پرسش می برد و بنيان اخلاقی دوران جديد را پی می ريزد. از ديدگاه شکسپير حکومت خونريز يک حکومت نامشروع و فاقد حقانيت سياسی و اخلاقی است و می بايستی جای خود را به يک حکومت قانونی و عادی که حقوق مردم را رعايت کند، بدهد. شکسپير در تراژدی مکبث که به گونه يک شخصيت فراتاريخی طرح ريزی شده است، اخلاق دوران جديد را عرضه می کند و شخصيت و رفتار مکبث را به صورت نماد تمامی خودکامگان تاريخ معرفی می کند.

بر گور شکسپير که در زادگاه او در استرانفورد قرار دارد، شعری ساده حک شده است:

«ای کسی که از اينجا می گذری، اينجا ويليام شکسپير آراميده است، لطفا گور مرا باز نکن و بگذار در آرامش ابدی بسر ببرم.»

نامه به خانم موگرینی برای "امید" کوکبی، پیام آور ۳۷ سال "ناامیدی، سرکوب و فساد، بهرام سلطانی

امید کوکبی

خانم فدریکا موگرینی کمیسر اروپا در زمینه امور خارجی و أمنیت ، هفته پیش در یک سفر دو روزه ۱۶ و ۱۷ اوریل ۲۰۱۶ جهت مذاکره با مقاماث جمهوری اسلامی به ایران مسافرت نمود. صرفنظر از مواضع دوستانه و انعطاف پذیر ایشان با مقامات رژیم جمهوری اسلامی ، از جمله طرح او برای خارج کردن رژیم از انزوا حداقل در سطح اروپا و نقش تعیین کننده در پیش بردن منافع اقتصادی ایتالیا در معاملات با رژیم حاکم در ایران که این امر اساسا در تضاد با مسئولیت محوله به ایشان در امور اجرایی شورای اروپا بوده ونه کشور زادگاه او ، در واقع بی توجه ای این کمیسر اروپا به وضع اسفناک حقوق بشر در ایران کاملا مشهود و اشکار است. خانم موگرینی می تواند همانند خانم اشتون جانشین قبلی خود از هر گونه تلاشی برای هموار کردن راه رژیم قرون وسطایی اسلامی حاکم در ایران به عرصه بین لمللی دریغ ننماید . ولی ایشان در پیشبرد این طرح با چند مشکل جدی روبرو بوده و خواهد بود. حداقل نباید گذاشت که براحتی در انجام این سیاست موفق شود. یکی از این موانع پیش روی ایشان و سیاسیون و معامله گران نظیر او ، موضوع سیاستهای ضد مردمی ، نقض اشکار حقوق شهروندان و عملیات تروریستی رژیم اسلامی حاکم در طول سی هفت سال اخیر بوده.

نگارنده برای آنکه خانم فدریکا موگرینی احساس نکند آنچنان هم که فکر می کند دستش در پیش بردن این سیاست ضد ایرانی باز بوده و بقول معروف در این دنیای اشفته هر طرحی را می توان در قالب سیاست خارجی به مرحله اجراء گزارد ، هفته پیش گزارشی در خصوص روابط دوستانه ایشان با مقامات جمهوری اسلامی ، علیرغم سیاستهای ضد مردمی این رژیم ، به ایشان ارسال کردم. این گزارش بیشتر حول سه محور مشخص دور میزند. اول اینکه این رژیم و کلیه سران آن شامل رئیس جمهور و مقامات دولت کنونی در بسیاری جنایات در طول سی هفت سال اخیر دست داشته اند. مسئله دوم یادآوری مسئولیت ایشان در چارچوب چارت و مصوبات شورای اروپا که در نامه آقای جان کلود جونکر پرزیدنت کمیسیون اروپا مورخه اول نوامبر ۲۰۱۴ به ایشان ذکر شده.
http://ec.europa.eu/commission/sites/cwt/files/commissioner_mission_letters/mogherini_en.pdf

این چارت به امر مهم شفافیت و رعایت اصول در انجام مسؤلیت ها اشاره می کنند. مورد سوم مربوط به زندانی سیاسی" امید کوکبی" بوده که به جای فعالیت و تحقیق در زمینه علمی و پژوهشی در بالاترین سطوح بین المللی ، بهترین سالهای جوانی خود را در شش سال اخیر در پشت میله های زندان یا در سلول انفرادی ، یا در بهداری اوین و اخیرآ روی تخت بیمارستان ولی در زنجیر سپری می کند. من وضعیت " امید کوکبی" و دهها زندانی ساسی دیگر را در گزارشی نسبتا مفصل که در سال پیش به چند مرجع بین المللی شامل دکتراحمد شهید ارسال شد، شرح دادم. داستان این جوان ایرانی که در مدت بسیار کوتاه به پیشرفت علمی چشم گیری دست یافته بسیار گویا و آموزنده است به خصوص برای خانم فدریکا موگرینی کمیسر اروپا و بازرگانان خارجی که برای کسب منافع از دیر باز قدمشان در ایران با خوشامد گویی همراه بوده. البته این داستان باید بیشتر برای آن دسته به اصطلاح روشنفکران آخوند مسلک نظیر وابستگان به نهضت آزادی و هواداران "انقلاب اسلامی در هجرت" و گروه ملی- مذهبی و نظایر آنها بازخوانی شود که با تمام انرژی وشوق در بر پایی حکومت خمینی و اسلام ارتجاعی در سی هفت سال پیش از هیچ کوششی دریغ نکردند و امروز یا در پناه همین حکومت در ایران بدون هیچ دغدغه به گذاران امور مشغولند و یا در خارج کشور در پناه کمکهای مالی دولتهای خارجی در ادامه راه "انقلاب اسلامی" ولی این بار از نوع اصیل وناب به باور آنها ، به فعالیت های خود در عالم مجازی ادامه می دهند.

در این نوشته ، بطور خلاصه به برخی مواردی که در گزارش ارسالی به خانم موگرینی ذکر شده ، اشاره میشود.

نکته اول اینکه در صورتجلسه مشترک مورخ ۱۶ اوریل ۲۰۱۶ که در پی سفر ایشان به ایران صادر شده ، چند نکته قابل ملاحظه است. این صورتجلسه شامل چندین بند در خصوص همکاری در زمینه های گوناگون از جمله اقتصادی ، تجارت ، سرمایه گزاری ، حمل و نقل ، محیط زیست ، انرژی ، آموزش بوده. موردی که در گزارش ارسالی من به خانم موگرینی یادآوری شده این است که بر خلاف تمام بندهای صورتجلسه مشترک که با شرح و تفسیر اشاره شده ، در مورد حقوق بشر تنها دو سطر و آنهم بسیار مبهم وپر از نقص بوده که حتی از لحاظ احترام به اصول انسانی در اروپا قابل ایراد است. من عین این بند مندرج در صورتجلسه را که در گزارش برای ایشان نیز ذکر کردم در زیر می آورم:
Human Rights
The two sides expressed their determination to enhance and promote human rights. In this context, they intend to engage in a human rights dialogue. To this end, they would welcome the exchange of visits of delegations.

ترجمه عینی این جمله کوتاه این است که " دو طرف در اشاعه و پیشبرد حقوق بشر تما م تلاش خود را بعمل آورند. در این راستا ، دو طرف سعی در برقراری دیالوگ نموده.. به این منظور تبادل هیٌیت های نمایند گی قابل توجه خواهد بود."

من در نوشته خود از خانم فدریکا موگرینی در خصوص این جمله و اشکالات آن سٌوال کرده ام .اول اینکه جمله ذکر شده در بالا که در صورتجلسه آمده ، نه تنها به نقض حقوق بشر در ایران اشاره نمی کند- در حالی که تمامی کشورهای عضو شورای اروپا در ماه مارس پیش به قطعنامه ای در خصوص محکومیت رژیم جمهوری اسلامی و انتخاب آقای احمد شهید به عنوان گزارشگر ویژه برای ایران رای دادند - بلکه با قرار دادن این رژیم در کنار اروپا سعی در رد این امر مهم نیز شده است . دوم اینکه در این جمله ، دو طرف یعنی جمهوری اسلامی و اروپا در خصوص رعایت حقوق بشر در یک وزنه قرار گرفته اند چون مشخصا گفته شده که " دو طرف در اشاعه و پیشبرد حقوق بشر کوشا باشند".

خوب از جهاتی مطلع هستیم که خانم فدریکا موگرینی انگلیسی در سطح بسیار خوب نمی دانند ولی این غیر قا بل تصور است که در اعضای تیم همراه ایشان کسی متوجه این اشتباه و یا تعبیر نادرست نشده باشد. حدس من اینست که مقامات رژیم ایران خصوصا محمد جواد ظریف وزیر خارجه رژیم ، شرط امضاُی بیانیه مشترک را ، نه نتها سکوت درصورتجلسه در مورد نقض حقوق بشر در ایران نموده ، بلکه خواهان امتیاز گرفتن در این خصوص در قبال امضای قرار داد اقتصادی با ایتالیا که خانم موگرینی شهروند آنست ، بوده است. من برای اثبات این ایراد حقوقی ، جمله ای دیگر از ایشان در گزارش ارسالی نقل کردم. خانم موگرینی در خلال سفر خود درپاسخ خبرنگاری گفتند
"the question of human rights in Iran, it is not a secret we have some concerns in this respect" (16 April 2016).

خوب هر فردی که کمترین آشنایی با زبان انگلیسی داشته باشد ، می تواند گواهی دهد که این جواب سر بالا برای فرار از پاسخ گویی در برابر یک سؤال مشخص است. اینکه بر کسی پوشیده نیست که مسئله حقوق بشردر ایران مطرح است نه تنها نا کافی است ، بلکه بیان این جمله در تضاد اشکار در بیانیه ایست که ایشان مشترکا با محمد جواد ظریفدر تهران امضاِ کردند.

سوای موارد فوق ، بخش اصلی نوشته نگارنده به خانم فدریکا موگرینی در خصوص یک جوان نخبه ایرانی و زندان سیاسی به نام "امید کوکبی" بوده. من مورد او را به این دلیل انتخاب کردم چون درست بهنگام حضور خانم موگرینی در ایران ، مشکلات حاد سلامتی ناشی از سرطان کلیه برای آقای کوکبی پیش آمد و بعد از سالها در زندان بالاخره برای عمل جراحی به بیمارستان انتقال داده شد . متاسفانه بدلیل پیشرفت این عارضه یک کلیه ایشان خارج شد. البته من هنوز منتظر پاسخ خانم فدریکا موگرینی هستم ولی در هر حال عکس "امید" را در روی تخت بیمارستان با "زنجیر و قفل رژیم جهوری اسلامی" برای ایشان و تمامی مدعیان خارجی این حکومت ضد انسانی ارسال میکنم. من در نوشته از سوابق تحصیلی "امید کوکبی"، در خصوص بدست آوردن رتبه ۳۹ کنکور سراسری در ایران ، رتبه سوم المپیاد شیمی ، از پذیرش او به دانشگاه مهندسی صنعتی ، از اخذ دکترا در بارسلون اسپانیا و برخورداری از بورس فوق دکترا در دانشگاه تکزاس در آستین آمریکا سخن گقته شده. به ضمیمه نوشته به خانم فدریکا موگرینی ، نامه های ۲۵ برنده جایزه نوبل که در سال ۲۰۱۴ به طور جداگانه به مقامات رژیم در دفاع و برای آزادی "امید کوکبی" ارسال شده بود ، نیزفرستاده شد.

در نوشته ارسالی به خانم فدریکا موگرینی ، همچنین درمورد اعطای جایزه اندره ساخارف از جانب انجمن فیزیک آمریکا به "امید کوکبی" در سال ۲۰۱۴ " خصوصا به خاطر " شجاعت او در خودداری از شرکت درپروژه اتمی رژیم جمهوری اسلامی ،علیرغم فشار فیزیکی و روانی در زندان " اشاره شده است. در گزارش ارسالی به خانم فدریکا موگرینی ، روی این موضوع تاکید خاص شده. همانطور که در نامه "امید کوکبی" که از زندان به بیرون فرستاده شد، دلیل دستگیری و زندانی کردن او به خاطر رد پیشنهاد رژیم برای شرکت در پروژه های اتمی بوده. "امید کوکبی" در نامه خود که در رسانها نیز درج شد، مشخصا به این موضوع اشاره کرده و اینکه "او مخالف جدی شرکت در پروژه هایی ایست که در راستای منافع مردم ایران ، صلح جهانی ، و بر خلاف باور و مرام او بوده."

سوای نوشته ارسالی به خانم فدریکا موگرینی که برای بهره بری ، منافع و سود حاضرند با زیر پا نهادن اصول شناخته شده جوامع ، سنن و فرهنگ اروپایی با مقامات رژیم جمهوری اسلامی به گقتگو بنشینند. در حالی که این رژیم در سی هفت سال گذشته بجز "نا امیدی" ، سرکوب و فساد چیزی به ارمغان نیاورده.، بهر ترتیب این مسایل با کمی دقت چندان هم از نظرها دور نمی ماند. من سخن آخراین نوشته را در جمله زیر خلاصه می کنم.

درست است که روحانیون مرتجع به همراه به اصطلاح روشنفکران مذهبی و غیر مذهبی موفق شدند در۱۳۵۷ در یک کلاه برداری سیاسی ، ایران را به پرتگاه سقوط اقتصادی ، اجتماعی ، و فرهنگی سوق دهند. ولی باید امید وار بود که جوانانی نظیر "امید کوکبی" و امیدهای دیگر ، نگذارند این دسیسه شوم گریبان گیر نسل آینده شود . باید به خلق ترکمن و مادری که "امید کوکبی" در دامن آنها پرورش یافته تبریک گفت که این چنین فرزندان انسان ، شجاع و با استعداد به ایران هدیه کرده اند. از جهاتی ، تلاش خانم فدریکا موگرینی و همقطاران او برای حفظ این رژیم قابل درک است چون در صورت وجود یک حکومت ملی و مردمی در ایران راه چپاول دولت های خارجی حداقل محدود می شود.

بهرام سلطانی
دانشگاه سوربن پاریس

خلیج فارس، پژواکی جاودانه از ژرفای تاریخ

• خلیج فارس، پژواکی جاودانه از ژرفای تاریخ

آب‌های نیلگونی که روزگاری در اقصی نقاط جهان، از شرق تا غرب و از شمال تا جنوب، خلیج فارس نامیده می‌شد و در پارسی بودنش هیچ شک و شبهه‌ای به میان نمی‌آمد، امروزه درگیر تعصبات و کج‌فهمی‌هایی شده است که به عمد سعی دارند پیشینه‌ای سه هزار ساله را با دست آویز کردن برخی اسناد و ادعاهای بی‌پایه، که اغلب آنها هم با ریخت و پاش‌های شیوخ عرب فراهم شده، تغییر نام دهند.

خلیج فارس از کهن تا به امروز

خلیج فارس به لحاظ موقعیت استراتژیک و منابع طبیعی سرشار آن از دیرباز تا کنون مورد توجه دولت‌ها و ملت‌های مختلف بوده و بسیاری از سلاطین و پادشاهان از همان زمان‌های کهن به موقعیت اقتصادی آن نظر داشته‌اند که از آن جمله می‌توان به حمایت پادشاهان هخامنشی و پارتی از گسترش بازرگانی در این منطقه اشاره کرد.

پارت‌ها دو راه تجاری را تحت کنترل داشتند که یکی از آن دو، راه تجاری بوده که از کنار فرات و از آسیای صغیر و سوریه وبین‌النهرین شمالی به سمت خلیج فارس گسترده بوده است .

داریوش پادشاه هخامنشی ایران برای گسترش بازرگانی در ایران دستور داد کانال سوئز ایجاد شود تا کشتی‌های بازرگانی بتوانند از بنادر دریای پارس و از دریای سرخ به مصر و مدیترانه راه یابند.

در سنگ‌نبشته‌ای به جای مانده از آن دوره آمده است:  

من پارسی‌ام و از پارس، مصر را فتح و امر کردم این کانال را بکنند و از "پی رو" (رودنیل) که در مصر جاری است تا دریایی از پارس به آن می‌روند. این کانال کنده شد و چنان که امر کردم کشتی‌ها روانه شدند؛ چنانکه اراده من بود .

چنان که در تاریخ نقل شده است؛ اشکانیان بازرگانی را گسترش دادند، با رومیان رقابت شدیدی داشتند و دریای فارس را به شکلیک راه ترانزیت درآوردند. 

این پیشرفت در دوران ساسانی ادامه یافت و بندر سیراف (اطراف بوشهر) مرکز بازرگانی بزرگی شد و حتی در اسناد تاریخی چین از سده چهارم تا دوازدهم میلادی، همه جا نام پارس، فارس، پارسوا و ایران به صورت گسترده دیده می‌شود و این نشانگر وجود روابط تجاری با این مناطق است.

پس از فتح ایران به دست مسلمانان، باز هم ایرانیان در دریانوردی از دیگر دولت‌های خاورمیانه جلوتر بودند، خلفای عرب ترتیبات تجارت دریایی ایرانیان با هند و چین و... را حفظ کردند.

در گذر تاریخ ایران نیز استعمارگرانی سودجو دیده می‌شوند که برای به‌دست آوردن موقعیت بالای خلیج فارس همواره در کشمکش بودند. نمونه بارز، آن در عصر صفوی بود که عثمانی‌ها تاخت و تاز به خلیج فارس را شروع کرده بودند و هر روز بر نیروی دریایی و تقویت آن می‌افزودند. پرتغالی‌ها از دیگر سوی در حدود سده ۱۶ میلادی به این منطقه تسلط کامل داشتند و با عثمانی‌ها درگیر بودند تا آن که سرانجام در سال ۱۵۸۷ م. شاه عباس به کمک انگلیسی‌ها پرتغالی‌ها را عقب راندند و در عوض پای انگلیسی‌ها به این منطقه کاملا باز شد. هلندی‌ها در سال ۱۰۳۳ هـ. با به دست گرفتن تنگه هرمز، سهمی از بازرگانی ایران را تصاحب کردند. این امر باعث کشمکش با انگلیسی‌ها شد. چندی نگذشت که در سال ۱۰۷۵ هـ. شرکت فرانسوی هند خاوری تأسیس و رقیب دیگری افزوده شد. البته، باید یادآور شد در زمان حکومت افشاریان، نادرشاه توانست نیروی دریایی در خلیج فارس ایجاد کند و چند فروند کشتی از انگلیسی‌ها و هلندی‌ها بخرد.

در دوره قاجار بیش از هر زمان دیگر خلیج فارس مورد تاخت و تاز کشورهای استعماری قرار گرفت؛ به‌ویژه استعمار انگلستان که خود را فرمانروای خلیج فارس می‌دانست و بی‌تدبیری شاهان قاجار میدان را برای حضور نامشروع انگلیس، فرانسه و روسیه هموارتر ساخت. امیرکبیر برای تشکیل نیروی دریایی ایران در خلیج فارس و دریای کاسپین بسیار تلاش کرد، اما با کارشکنی‌های رقبا به موفقیت نرسید.

حضور بیگانگان در ایران و کسب منافع تا پایان جنگ جهانی دوم ادامه داشت تا اینکه بار دیگر ایران پهلوی با پشتوانه آمریکا برخلیج فارس چیره شد و با تقویت نیروی دریایی خود، اداره خلیج فارس را به‌دست گرفت. اما وابستگی ایران به آمریکا دیری نپایید و موجب سرنگونی نظام شاهنشاهی شد. پس از انقلاب اسلامی دسیسه‌های امریکا باعث نزاع در منطقه شد که در شکل جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و اعمال فشارهای نظامی و سیاسی آمریکا و متحدانش کاملا آشکار شد. امروزه نیز آمریکا و انگلیس با تحریک کشورهای حاشیه خلیج همیشه فارس درصدد ایجاد ناامنی در منطقه بوده و با ترفند نام جعلی خلیج عر بی، سعی درراه‌اندازی جنگ روانی  دارند.

نام تاریخی خلیج فارس

جغرافی‌نویسان قدیم در نام‌گذاری سرزمین‌ها، دریاها، رودها، کوه‌ها و... ریشه‌هایی را در نظر داشتند؛ مانند اینکه نام بیشتر رودها از رنگ آب‌ها و سرزمین‌ها و... برگزیده می‌شد، نام کوه‌ها از همانند بودن آنها به کالبدهای دیگر گرفته شده و نام دریاچه‌ها و دریاها از ریشه استوارتری پیروی شده و بیشتر آنها به نام کشور و سرزمینی که در نزدیکی و پیرامون آنها قرار گرفته، نامیده شده است؛ مانند خلیج مکزیک، خلیج فارس، دریای چین، اقیانوس هند، دریای مازندران (کاسپین) و...

ناحیه جنوب‌غربی ایران فارس است که ساکنان قدیم آن «پرسه‌ها» (پارسیان) نام داشتند و یونانیان آنها را پرشیا (persay)می‌گفتند و دو سلسله پادشاهی (ساسانی و هخامنشی) از این قوم برخاستند. برخی محققان معتقدند، پارسیان همان مردم پارسوا(parsua) هستند که ساکن دریاچه ارومیه بودند (که نام آنان در کتیبه آشوری آمده) و به طرف جنوب رفته و در سرزمین  پارس سکنی گزیدند. به همین مناسبت دریای مجاور این منطقه، دریای پارس نامیده شد که در آن موقع هیچ یک از کشورهای کوچک و بزرگ امروزی در سواحل خلیج فارس نبودند و اگر هم بودند، جزیی از سرزمین پهناور ایران به شمار می‌رفتند. حتی کشورهای قدرتمند آن روز چون یونان و رم با اجازه ایرانیان کشتی‌های خود را وارد خلیج فارس می‌کردند. یونانیان به این دریا پرس  می‌گفتند.

داریوش بزرگ از این دریا یاد کرده و عبارت «درایه تیه هچا پارسا آبی» به معنای دریای پارس را به کار برده که در کتیبه به جایمانده از وی مشهود است.

اعراب نیز می‌دانند که این نام (خلیج فارس) از دیرباز نام حقیقی این دریای بزرگ بوده است. جغرافیدانان بنام عرب هم از قرن‌هاینخستین اسلام آن را می‌شناختند. ابی القاسم عبیدالله بن عبدالله مستوفی، معروف به ابن خرداذبه، که کتاب خود «مسالک و ممالک» را درسال ۲۳۴– ۲۳۰هـ. ق  نگاشته است، درباره خلیج فارس می‌نویسد:

دجله وسط مدینه بغداد ثم تمر به واسط الیان تصب الی البطائح و... تمر الی البصره و تمر الی ناحیه المذار ثم یصب الجمیعالی بحر فارس ..... 

مسعودی، نویسنده مشهور دیگر عرب؛ در کتاب ارزشمند خود «مروج الذهب و معادن الجوهر» زمانی که از مجموع اخبار راجع به دریاها سخن گفته، از خلیج فارس به‌عنوان دریای پارس یاد کرده است. وی می‌نویسد: «بحر فارس تکثر امواجه و یصعب رکوبه و ....». ابن حوقل سیاح معروف و جغرافیدان بنام عرب، نقل می‌کند:

در سال ۳۳۱ هـ ق به عزم مطالعه درباره کشورها و ملت‌های مختلف و به منظور تجارت از بغداد بیرون شدم و کشورهای اسلامی را از شرق به غرب پیمودم و آثار متقدمان را نیز مطالعه کردم.

وی در کتاب معروف خود «صوره الارض» از خلیج فارس به نام بحر فارس یاد می‌کند. اصطخری، جغرافیدان خبره عرب و نویسنده کتاب «المسالک و الممالک» باز هم از دریای فارس یاد می‌کند: بعد دیار العرب بحر فارس فانه... 

در معجم البلدان، کتابی مشهور که همه جغرافیدانان از آن به‌عنوان یک فرهنگ جغرافیایی معتبر یاد می‌کنند، از خلیج فارس بهعنوان «بحر فارس» یاد شده است:

بحر فارس: هو شعبه من البحرالهند الاعظم و اسمه بالفارسیه کما ذکره حمزه زراره کما مسیر من التیز من النواحی مکران علی سواحل بحر فارس ای عبادان...

بنابراین، آنچه از متون تاریخی استنباط می‌شود و حتی جغرافیدانان عرب به آن اذعان داشته‌اند این است که خلیج فارس  در ادوار تاریخ متعلق به پارسیان و ایران بوده است و امروزه اعراب با همکاری آمریکا و انگلستان در تلاشی بیهوده هستند تا با درآمد کلان ناشی از نفت این مالکیت تاریخی و کهن ایران را از بین ببرند و زمینه را برای چپاول هر چه بیشتر این دریا فراهم سازند.

 سابقه جعل نام خلیج فارس

درباره نام خلیج فارس تا اوایل دهه ۱۹۶۰ میلادی هیچ گونه بحث و جدلی در میان نبوده و در تمام منابع اروپایی و آسیایی وآمریکایی و دایرة‌المعارف‌ها و نقشه‌های جغرافیایی این کشورها نام خلیج فارس در تمام زبان‌ها به همین نام ذکر شده است.

اصطلاح خلیج عربی نخستین بار از طرف یکی از نمایندگان سیاسی انگلیس در خلیج فارس به نام «سر چارلز بلگریو» عنوان شده ودر واقع او بود که به قصد تفرقه بین ایران و کشورهای عرب این تخم لق را در دهان اعراب شکسته است. سر چارلز بلگریو که بیشاز ۳۰ سال نماینده سیاسی و کارگزار دولت انگلیس در خلیج فارس بود، بعد از مراجعت به انگلستان در سال ۱۹۶۶ کتابی درباره سواحل جنوبی خلیج فارس منتشر کرد و در آن برای اولین بار نوشت که «عرب‌ها ترجیح می‌دهند خلیج فارس را خلیج عربیبنامند». این نماینده قطعا قبل از انتشار کتاب و مراجعت به انگلستان در تماس با مقامات امارات جنوبی خلیج فارس این فکر را در ذهن آنها القا کرده بود و تصادفی نیست که بلافاصله پس از انتشار کتاب سر چارلز بلگریو که نام قبلی سواحل جنوبی خلیج فارسیعنی «ساحل دزدان» را روی کتاب خود نهاده بود، اصطلاح «الخلیج العربی» در مطبوعات کشورهای عربی رواج پیدا کرد و درمکاتبات رسمی به زبان انگلیسی نیز اصطلاح «آرابیان گلف» جایگزین اصطلاح معمول و رایج قدیمی «پرشین گلف» شد.

دولت ایران در روز ۱۳ مرداد سال ۱۳۳۷ به دلیل تغییر نام خلیج فارس به خلیج عربی از سوی عراق و برخی دیگر از کشورهای عربی و انگلیس اعتراض خود را به دولت جدید عراق به رهبری قاسم که با یک کودتای نظامی بر سر کار آمده بود و تمایل به حرکت‌هایآزادی‌خواهانه مصر به رهبری جمال عبدالناصر داشت، اعلام کرد. در این زمان بعضی از کشورهای عربی حتی اعتبار هنگفتی از محلدرآمدهای کلان نفتی خود در اختیار بعضی از مأموران سیاسی در خارج گذاشتند تا با تطمیع مطبوعات خارجی نام مجعول خلیجعربی را به جای خلیج فارس رواج دهند.

در نیمه نخست بهمن ماه سال ۱۳۷۰ شمسی سر ویراستار سازمان ملل متحد با اشاره به اعتراض‌های پیاپی نمایندگان ایران در آن سازمان به استفاده از نام ساختگی خلیج عربی در اسناد این سازمان از کارکنان سازمان ملل خواسته تا اعتراض دولت ایران راهمیشه در نظر داشته باشند. کار به جایی رسید که در یازدهم شهریور ماه سال ۱۳۷۱ هنگامی که حیدر ابوبکر العطاس نخست وزیرجمهوری یمن در اجلاس سران جنبش عدم تعهد که در جاکارتا پایتخت اندونزی برگزار می‌شد، از نام ساختگی خلیج عربی استفادهکرد، با اعتراض شدید نمایندگان ایرانی روبه‌رو شد. او سرانجام از نمایندگان ایران عذرخواهی کرد و این عمل را غیرعمد خواند. 

در خصوص استدلال قوم‌گرایان عرب در مورد اکثریت جمعیت عرب، تعداد کشورها و مرزها در خلیج فارس اشاره به نظر استاد فهمی هویدی، نویسنده مشهور عرب، کفایت می‌کند. او به طعنه با اشاره به کثرت ساکنان غیرعرب، کشورهای عربی خلیج فارس، در روزنامه شرق الاوسط و در مصاحبه با شبکه تلویزیونی الجزیره اعلام کرده است در چند سال آینده عرب‌ها در میان انبوه جمعیت غیربومی گم خواهند شد. جمعیت هندی‌های مقیم قطر، امارات، کویت، بحرین و عمان از بومیان عرب بیشتر است! بومیان قطر تنها ۱۵درصد ساکنان آن را تشکیل می‌دهد. چگونه چنین هویت‌هایی می‌توانند به‌عنوان کشور ملت و هویت ملی و قومی تعبیر شوند.خلیج فارس در دوره‌هایی از تاریخ و حتی در دوره فتحعلی شاه (طبق قرارداد مجمل ۱۸۰۹ و مفصل ۱۸۱۲) یک دریای ایرانی بوده و انگلیسی‌ها برای استقرار در هر منطقه از سواحل ایران رخصت (مجوز) می‌گرفتند. هم اکنون نیز ایران ۱۸۰۰ کیلومتر از ۳۳۰۰ کیلومتر تمام سواحل خلیج فارس را در اختیار دارد.