نگاهي به...

محمدصادق ادیب‌الممالک فراهانی، ملقب به امیرالشعرا و متخلص به امیری و پروانه شاعر، ادیب و روزنامه نگار دوره مشروطه.

او در روز ۱۴ محرم سال ۱۲۷۷ (مطابق با ۱۱ مرداد ماه سال ۱۲۳۹ خورشیدی) در روستای گازران فراهان به‌دنیا آمد. پدرش حاجی میرزا حسین، برادرزاده قائم مقام فراهانی بود.^[۱]

او در پانزده سالگی و پس از مرگ پدرش به تهران آمد و به پایمردی حسنعلی‌خان امیرنظام گروسی، به دستگاه طهماسب میرزا مؤیدالدوله راه یافت.

ادیب از سال۱۳۰ ۷ تا ۱۳۱۱ه‍. ق همراه امیر نظام در مناطقی مانند آذربایجان، کردستان، کرمانشاه به سر می‌برد. درسالهای ۱۳۱۲ و ۱۳۱۳ ه‍. ق در تهران به سر می‌برد بردو در دارالترجمه دولتی مشغول به کار بود. در سال ۱۳۱۴ ق بار دیگر همراه امیرنظام به آذربایجان رفت و هنگامیکه مدرسه لقمانیه تبریز در سال ۱۳۱۶ ق افتتاح شد، نیابت ریاست آنجا را عهده دار گشت و در همین سال روزنامه ادب را در تبریز منتشر ساخت. در سال ۱۳۱۸ ه‍. ق راهی خراسان شد و انتشار روزنامهٔ ادب را تا سال ۱۳۲۰ در آنجا پی گرفت. در سال ۱۳۲۱ه‍. ق به تهران آمد و سردبیری روزنامهٔ ایران سلطانی را تا سال ۱۳۲۳ عهده دار شد. در این سال به بادکوبه رغت و انتشار بخش فارسی روزنامه ارشاد را که به ترکی منتشر می‌شد، بر عهده گرفت.

در سال ۱۳۲۴ه‍. ق بار دیگر به تهران بازگشت و این بار سردبیری روزنامه مجلس به او سپرده شد. او در سال ۱۳۲۵ روزنامه عراق عجم را در همین شهر منتشر ساخت. در دوران استبداد محمد علیشاه ادیب به صف مشروطه‌خواهان پیوست، و در سال ۱۳۲۷ه‍. ق همراه با مجاهدان فاتح وارد تهران شد. در سال ۱۳۲۹ه‍. ق وارد عدلیه یا دادگستری امروزی شد و تا پایان عمر به ریاست چندین شعبه عدلیه در شهرهای اراک، سمنان، ساوجبلاغ و یزد منصوب شد. ادیب‌الممالک فراهانی در روز ۲ اسفند ۱۲۹۵ خورشیدی (۲۸ ربیع‌الثانی سال ۱۳۳۵ه‍. ق) در شهر یزد سکته کرد و در همین سال پس از بازگشت به تهران درگذشت. آرامگاه او در شهر ری است.^[۲]

یکی از معروفترین اشعار او شعری است که در مدح و تهنیت ولادت محمد سروده‌است. این شعر مسمط می‌باشد و در زمان مظفر الدین شاه سروده شده‌است:

برخیز شتربانا بربند کجاوه		کز چرخ همی گشت عیان رایت کاوه
در شاخ شجر برخاست آوای چکاوه		وز طول سفر حسرت من گشت علاوه
بگذر به شتاب اندر از رود سماوه		در دیده من بنگر دریاچه ساوه

وز سینه‌ام آتشکده پارس نمودار

از رود سماوه ز ره نجد و یمامه		بشتاب و گذر کن به سوی ارض تهامه
بردار پس آنگه گهرافشان سرخامه		این واقعه را زود نما نقش به نامه
در ملک عجم بفرست با پر حمامه		تا جمله ز سر گیرند دستار و عمامه

جوشند چو بلبل به چمن کبک به کهسار

بنویس یکی نامه به شاپور ذوالاکتاف		کز این عربان دست مبر نایژه مشکاف
هشدار که سلطان عرب داور انصاف		گسترده به پهنای زمین دامن الطاف
بگرفته همه دهر زقاف اندر تا قاف		اینک بدرد خشمش پشت و جگر و ناف

آن را که درد نامه‌اش از عجب و ز پندار

با ابرهه گو خیر به تعجیل نیاید		کاری که تو می‌خواهی از فیل نیاید
رو تا به سرت جیش ابابیل نیاید		بر فرق تو و قوم تو سجیل نیاید
تا دشمن تو مهبط جبریل نیاید		تا کید تو در مورد تضلیل نیاید

تا صاحب خانه نرساند به تو آزار

زنهار بترس از غضب صاحب خانه		بسپار به زودی شتر سبط کنانه
برگرد از این راه و مجو عذر و بهانه		بنویس به نجّاشی اوضاع شبانه
آگاه کنش از بد اطوار زمانه		وز طیر ابابیل یکی بر به نشانه

کانجا شودش صدق کلام تو پدیدار

بوقحف چرا چوب زند بر سر اشتر		کاشتر به سجود آمده با ناز و تبختر
افواج ملَک را نگر ای خواجه بهادر		کز بال همی لعل فشانند و ز لب دُر
وز عدتشان سطح زمین یکسره شد پر		چیزی که عیان است چه حاجت به تفکر

آن را که خبر نیست فگار است ز افکار

زی کشور قسطنطین یک راه بپویید		وز طاق ایاصوفیه آثار بجویید
با پطرک و مطران و به قسیس بگویید		کزنامه انگلیون اوراق بشویید
مانند گیا بر سر هر خاک مرویید		وز باغ نبوت گل توحید ببویید

چونان که ببویید مسیحا به سر دار

این است که ساسان به دساتیر خبر داد		جاماسپ به روز سوم تیر خبر داد
بر بابک برنا پدر پیر خبر داد		بودا به صنم خانه کشمیر خبر داد
مخدوم سرائیل به ساعیر خبر داد		وآن کودک ناشسته لب از شیر خبر داد

ربیون گفتند و نیوشیدند احبار

از شق سطیح این سخنان پرس زمانی		تا بر تو عیان سازند اسرار نهانی
گر خواب انوشروان تعبیر ندانی		از کنگره کاخش تفسیر توانی
بر عبد مسیح این سخنان گر برسانی		آرد به مداین درت از شام نشانی

بر آیت میلاد نبی سید مختار

فخر دو جهان خواجه فرخ رخ اسعد		مولای زمان مهتر صاحبدل امجد
آن سید مسعود و خداوند مؤید		پیغمبر محمود ابوالقاسم احمد
وصفش نتوان گفت به هفتاد مجلد		این بس که خدا گوید ماکان محمد

بر منزلت و قدرش یزدان کند اقرار

اندر کف او باشد از غیب مفاتیح		واندر رخ او تابد از نور مصابیح
خاک کف پایش به فلک دارد ترجیح		نوش لب لعلش به روان سازد تفریح
قدرش ملِک العرش به ما ساخته تصریح		وین معجزه اش بس که همی خواند تسبیح

سنگی که ببوسد کف آن دست گهربار

ای لعل لبت کرده سبک سنگ گوهر را		وی ساخته شیرین کلمات تو شکر را
شیروی به امر تو درد ناف پدر را		انگشت تو فرسوده کند قرص قمر را
تقدیر به میدان تو افکنده سپر را		وآهوی ختن نافه کند خون جگر را

تا لایق بزم تو شود نغز و بهنجار

موسی ز ظهور تو خبر داده به یوشع		ادریس بیان کرده به اخنوخ و همیلع
شائول به یثرب شده از جانب تبّع		تا بر تو دهد نامه آن شاه سمیدع
ای از رخ دادار برانداخته برقع		بر فرق تو بنهاده خدا تاج مرصع

در دست تو بسپرده قضا صارم تبّار

تا کاخ صمد ساختی ایوان صنم را		پرداختی از هرچه به جز دوست حرم را
برداشتی از روی زمین رسم ستم را		سهم تو دریده دل ایوان دژم را
کرده تهی از اهرمنان کشور جم را		تأیید تو بنشانده شهنشاه عجم را

بر تخت چو بر چرخ بر این ماه ده و چار

ای پاک تر از دانش و پاکیزه تر از هوش		دیدیم تو را کردیم این هر دو فراموش
دانش ز غلامیت کشد حلقه فرا گوش		هوش از اثر رأی تو بنشیند خاموش
از آن لب پر لعل و از آن باده پر نوش		جمعی شده مخمور و گروهی شده مدهوش

خلقی شده دیوانه و شهری شده هشیار

برخیز و صبوحی زن بر زمره مستان		کاینان ز تو هستند در این نغز شبستان
بشتاب و تلافی کن تاراج زمستان		کو سوخته سرو و چمن و لاله بستان
داد دل بستان ز دی و بهمن بستان		بین کودک گهواره جدا گشته ز پستان

مادرش به بستر شده بیمار و نگون سار

ماحت به محاق اندر و شاهت به غری شد		وز باغ تو ریحان و سپرغم سپری شد
انده ز سفر آمد و شادی سفری شد		دیوانه به دیوان تو گستاخ و جری شد
وآن اهرمن شوم به خرگاه پری شد		پیراهن نسرین تن گلبرگ طری شد

آلوده به خون دل و چاک از ستم خار

مرغان بساتین را منقار بریدند		اوراق ریاحین را طومار دریدند
گاوان شکم خواره به گلزار چریدند		گرگان ز پی یوسف بسیار دویدند
تا عاقبت او را سوی بازار کشیدند		یاران بفرختندش و اغیار خریدند

آوخ ز فروشنده دریغا ز خریدار

ماییم که از پادشهان باج گرفتیم		زان پس که از ایشان کمر و تاج گرفتیم
دیهیم و سریر از گهر و عاج گرفتیم		اموال و ذخایرشان تاراج گرفتیم
وز پیکرشان دیبه دیباج گرفتیم		ماییم که از دریا امواج گرفتیم

و اندیشه نکردیم ز طوفان و ز تیار

درچین و ختن ولوله از هیبت ما بود		در مصر و عدن غلغله از شوکت ما بود
در اندلس و روم عیان قدرت ما بود		غرناطه و اشبیلیه در طاعت ما بود
صقلیه نهان در کنف رأیت ما بود		فرمان همایون قضا آیت ما بود

جاری به زمین و فلک و ثابت و سیار

خاک عرب از مشرق اقصی گذراندیم		وز ناحیه غرب به افریقیه راندیم
دریای شمالی را بر شرق نشاندیم		وز بحر جنوبی به فلک گرد فشاندیم
هند از کف هندو ختن از ترک ستاندیم		ماییم که از خاک بر افلاک رساندی

نام هنر و رسم کرم را به سزاوار

امروز گرفتار غم و محنت و رنجیم		درداو فره باخته اندر شش و پنجیم
با ناله و افسوس در این دیر سپنچیم		چون زلف عروسان همه در چین و شکنجیم
هم سوخته کاشانه و هم باخته گنجیم		ماییم که در سوگ و طرب قافیه سنجیم

جغدیم به ویرانه هزاریم به گلزار

ای مقصد ایجاد سر از خاک به در کن		وز مزرع دین این خس و خاشاک به در کن
زین پاک زمین مردم ناپاک به در کن		از کشور جم لشکر ضحاک به در کن
از مغز خرد نشئه تریاک به در کن		این جوق شغالان را از تاک به در کن

وز گله اغنام بران گرگ ستمکار

افسوس که این مزرعه را آب گرفته		دهقان مصیبت زده را خواب گرفته
خون دل ما رنگ می‌ناب گرفته		وز سوزش تب پیکرمان تاب گرفته
رخسار هنر گونه مهتاب گرفته		چشمان خرد پرده ز خوناب گرفته

ثروت شده بی مایه و صحت شده بیمار

ابری شده بالا و گرفته‌است فضا را		از دود و شرر تیره نموده‌است فضا را
آتش زده سکان زمین را و سما را		سوزانده به چرخ اختر و در خاک گیا را
ای واسطه رحمت حق بهر خدا را		زین خاک بگردان ره طوفان بلا را

بشکاف ز هم سینه این ابر شرر بار

چون بره بیچاره به چوپانش نپیوست		از بیم به صحرا در نه خفت و نه بنشست
خرسی به شکار آمد و بازوش فرو بست		با ناخن و دندان ستخوانش همه بشکست
شد بره ما طعمه آن خرس زبردست		افسوس از آن بره نوزاده سرمست

فریاد از آن خرس کهنسال شکمخوار

چون خانه خدا خفت و عسس ماند ز رفتن		خادم پی خوردن شد و بانو پی خفتن
جاسوس پس پرده پی راز نهفتن		قاضی همه جا در طلب رشوه گرفتن
واعظ به فسون گفتن و افسانه شنفتن		نه وقت شنفتن ماند نه موقع گفتن

وآمد سر همسایه برون از پس دیوار

ای قاضی مطلق که تو سالار قضایی		وی قائم بر حق که در این خانه خدایی
تو حافظ ارضی و نگهدار سمایی		بر لوح مه و مهر فروغی و ضیایی
در کشور تجرید مهین راهنمایی		بر لشکر توحید امیرالامرایی

حق را تو ظهیرستی و دین را تو نگهدار

در پرده نگویم سخن خویش علی الله		تا چند در این کوه و در آن دشت و در آن چه
برخیز که شد روز شب و موقع بیگه		بشتاب که دزدان بگرفتند سر ره
آن پرده زرتار که بودی به در شه		تاراج حوادث شد با خیمه و خرگ

در دار نمانده‌است ز یاران تو دیّار

با فر خداوند تعالی و تقدس		از لوث زلل پاک کن این خاک مقدس
در دولت شاهی که در این کاخ مسدس		با تاج مرصع شد و با تخت مقرنس
پرداخت صف باغ زهر خار و ز هر خس		بر او دو جهان اندک و او بر دو جهان بس

بسیار برش اندک و زو اندک بسیار

شاه ملکان حامی دین شاه مظفر		کز او شده بر پا علم دین پیمبر
از داد نگین دارد و از دانش افسر		ماه است به چرخ اندر و شاه است به کشور
چون او نه یکی شاه در این توده اغبر		چون او نه یکی ماه بر این طارم اخضر

وین هر دو پدید است ز گفتار و ز دیدار

با فر تو ای شاه رعیت نخورد غم		با خوی خوشت ابر بهاری نزند دم
از شرم کف راد تو گوهر ندهد یَم		جز بر در تو گردن گردون نشود خم
از مهر تو جُسته‌است بشر جان و شجر نم		از بیم تو کرده‌است قدر خوف و قضا رم

وز هول تو گشته‌است تعب زار و ستم خوار

تو سایه آن ذات همیون قدیمی		پیروزگر از فره یزدان کریمی
بگزیده آن داور رحمان و رحیمی		بر خلق جهان حاکم و در کار حکیمی
از بهر پناهنده به از کهف و رقیمی		دارای عصا و ید بیضای کلیمی

هم دشمن جادویی و هم آفت سحار

این ملک خداداده خداوند ترا داد		وین تاج رسول عربی بر تو فرستاد
تا شاخ ستم را بکنی ریشه ز بنیاد		وین ملک ز داد تو شود خرم و آباد
در دولت خود تازه کنی رسم و ره داد		با تیغ عدالت بزنی گردن بیداد

وز دست حوادث ببری خاتم زنهار

زنهار خوران را فکنی ریشه به خون بر		بیدادگران را کنی از تخت نگون بر
ای بسته دل عشق به زنجیر جنون بر		دانش بر کلکت پی تعلیم فنون بر
آن را که به کار تو بگوید چه و چون بر		ایزد شودش سوی فنا راهنمون بر

کاندر دو جهان نیست تو را جز به خدا کار

دستور خردمند تو را بخت قرین است		زیرا که امین شه و فرزند امین است
بر ملک امین است و بر اسلام معین است		پرورده اخلاق ملک ناصردین است
میراث تو زان پادشه عرش مکین است		او را به سر و جان تو ای شاه یمین است

کز مهر تو زار آید و از غیر تو بیزار

ویش به رخ ما در فردوس گشوده‌است		عدلش همه گیتی را فردوس نموده است
کلکش همه جا غالیه و عنبر سوده است		دین در کنفش رخت کشیده‌است و غنوده است
قهرش سر بی دینان با تیغ دروده‌است		تا تیرگی از آینه ملک زدوده است

وز صارم دین شسته و پرداخته زنگار

آثار