تورهای جنگی و غیرجنگی!راهیان نور؛

امیر رستاق

۱۱ کشته و شماری زخمی در تازه ترین حادثه کاروان راهیان نور- ۵ فروردین ۹۳

هر ساله تعدادی دانش‌آموز یا دانشجو در مسیر رفت یا برگشت راهیان نور دچار تصادف می‌شوند. برخی از این افراد کشته می‌شوند و تعداد بیشتری زخمی. سفر سال ۱۳۹۳ نیز بی‌حادثه نبود.

برابر گزارش خبرگزاری مهر "۱۱ نفر در سفر روز سه‌شنبه (۵ فروردین ۱۳۹۳) اتوبوس حامل دانش‌آموزان پسر زرند کرمان و هنگام عبور از محور طلاییه در استان خوزستان کشته شدند و بقیه مسافران مجروح."
علت حادثه بی‌احتیاطی راننده ذکر شد. بر عکس حوادث مشابه که با پوشش خبری رسانه‌ها ابعاد آن شکافته می‌شد، این بار تعطیلی رسانه‌ها و ایام نوروز حادثه‌ای با این درجه از اهمیت را در کنار سایر حوادث و تصادفات نوروزی قرار داد.
برخی سایت‌های منتسب به نیروهای بسیج و سایت راهیان نور که در این ایام فعال‌ترین دوران کاری خود را می‌گذرانند، هیچ‌گونه اطلاع رسانی در این زمینه انجام ندادند.
در سال‌های گذشته نیز حوادثی این گونه رخ داد. اسفند سال ۱۳۸۶ اتوبوس حامل دانشجویان پسر دانشگاه فردوسی مشهد در تصادف با تانکر سوخت آتش گرفت و ۲۲ نفر از دانشجویان کشته شدند.
یک سال بعد در ششم فروردین سال ۸۷ کارکنان آموزش و پرورش شهر کرد دچار حادثه شدند و ۲۷ نفرشان کشته و دیگر مسافران زخمی شدند.
این حوادث به دلیل آنکه در روزهای پایانی یا آغازین سال رخ می‌داد، واکنش‌های چندانی را بر نیانگیخت، اما حادثه‌ای که در روز ۲۸ مهر سال ۹۱ در محور ایذه به لردگان اتفاق افتاد، کاروان راهیان نور را به صدر اخبار رسانه‌ها کشاند. در آن حادثه اتوبوس حامل ۴۴ دختر تصادف وحشتناکی کرد و ۲۶ تن کشته و بقیه به شدت مصدوم شدند.
در پی این حادثه وزیر آموزش و پرورش به مجلس فراخوانده شد، دو رئیس قوه قضاییه و مقننه (برادران لاریجانی) در اطلاعیه‌هایی جداگانه خواستار پی‌گیری جدی دلایل چنین تصادفی شدند.
اما سرانجام کار به آنجا کشید که در ۱۷ آبان‌ماه کمیسیون امنیت ملی مجلس گزارشی از این حادثه تهیه کرد که به گفته سخنگوی این کمیسیون "گزارشی از حادثه کشته‌شدن ۲۶ دانش‌آموز در کاروان‌های راهیان نور آماده شده است اما در صحن علنی مجلس خوانده نمی‌شود و تنها در اختیار هیات رییسه مجلس قرار خواهد گرفت."
بعدها مشخص نشد پرونده قضایی این کار که با دستور مستقیم رئیس قوه قضاییه به دادستان خوزستان به جریان افتاده بود و نیز گزارش مجلس به چه سرنوشتی دچار شد.
جز رسانه‌ها که تندترین نقد‌ها را به بسیج و آموزش و پرورش وارد ساختند، تنها نماینده اردل و فارسان که دانش‌آموزان دختر از این شهر بودند، اعتراض شدیدی در صحن علنی مجلس صورت داد.
او با اشاره به حوادث قبلی راهیان نور گفت: "متاسفانه هیچ مسئولی عذرخواهی نمی کند و مسئولیت را بر عهده نمی‌گیرد، وزیر آموزش و پرورش بگوید آیا راضی می شود بچه خودش در این مسیر از دست برود و جسد او را تحویل بگیرد، سردار نقدی بگویند آیا پاسخگوی این حوادث جانگذار هستند؟!"
البته خطر تنها در جاده‌های ناامن یا رانندگان ناشی و خودروهای ناایمن نیست، بلکه نگاهی به عکس‌های منتشر شده روی دو سایت راهیان نور و طلایه‌داران آفاق نشان می‌دهد که حرکت‌های سخت و خطرپذیر نظامی و آموزشی هم امکان دارد تلفاتی - از زخمی شدن تا مرگ - را به دنبال داشته باشد که هنوز آماری از این گونه تلفات ارائه نشده است.
افرادی که توسط راهیان نور اعزام می‌شوند بیمه حوادث ‌اند و برابر قانون بیمه سال ۱۳۹۳ برای فوت باید نزدیک به ۱۵۰ میلیون تومان به خانواده‌ها پرداخت شود و زخمی‌ها نیز به تناسب قانون دیه مبالغی را دریافت می‌کنند.

راهیان نور؛ بستر اصلی یک گفتمان

سخنرانی رهبر ایران در جمع کاروانهای راهیان نور در شرق کارون

این حوادث و انتقادات نه تنها کاروان راهیان نور را دچار توقف و رکود نکرد، بلکه بر دامنه فعالیت‌های آن هم افزوده شده، به نحوی که با تایید عالی‌ترین مقام جمهوری اسلامی هم روبرو شده است.
آیت الله خامنه‌ای در فاصله ۱۰ روز دوبار با دست‌اندرکاران راهیان نور دیدار کرد. بار نخست در تهران و چند روزی قبل از حادثه یاد شده (۲۶ اسفند ۱۳۹۲) در حضور تمامی مسئولان ضمن توجه‌دادنشان برای جلوگیری از تکرار حوادثی از این دست گفت: "باید از برخی حوادثی که گاهی در این اردوها پیش می‌آید جلوگیری کرد اما اینگونه حوادث نباید بهانه‌ای برای زیر سؤال بردن اصل این حرکت بزرگ و مفید شود."
بار دوم یک روز بعد از حادثه که بدون اشاره‌ای به آن بر گفتمانی تاکید کرد که به نظر می‌رسد پیشانی شعار سال ۱۳۹۳ باشد که او در پیام نوروزی خود و نیز سخنان آغاز سالش در مشهد به آن اشاره کرده بود: "اقتصاد و فرهنگ، با عزم ملی و مدیریت جهادی".

بودجه بسیج و راهیان نور

بودجه سازمان بسیج ۶۲۷ میلیارد تومان است که تقریبا دو برابر بودجه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است
در لایحه بودجه دولت (نه در بودجه آموزش و پرورش و نه در بودجه بسیج یا حتی وزارت علوم) هیچ نامی از راهیان نور نیامده است، اما شواهد و قرائن و تبلیغات وسیعی که برای این طرح در سطح مدارس و دانشگاه‌ها انجام می‌شود، از صرف بودجه‌ برای این کار خبر می‌دهد.
در لایحه بودجه زیر عنوان بسیج سرفصل‌ها تفکیک نشده و تنها به صورت کلی در دو رقم نسبتا درشت آمده است که این بودجه صرف دو عنوان کلی "برنامه جذب، آموزش و توسعه بسیج" و "برنامه کمک به پایگاه‌ها و حوزه‌های مقاومت" می‌شود.
در مقابل در یک صفحه بعد همین دفتر سرفصلی تحت عنوان "ستاد مرکزی راهیان نور" و تحت عنوان "برنامه ساماندهی و حمایت از کاروان‌های راهیان نور" رقم ۱۴ میلیارد تومان آمده است.
این بودجه البته اعتراض برخی از سرداران سپاه را به دنبال داشت، چنان که علی استاد حسینی فرمانده سپاه قائم آل محمد(عج) استان سمنان در گفت وگو با خبر گزاری مهر گفت: "متأسفانه امسال با کاهش بودجه و تأمین اعتبارات اردوهای راهیان نور از جانب برخی دولتمردان مواجه شدیم و به این دولتمردان می‏ گوییم باید توبه کنید."

از همین زاویه است که حضور رهبر ایران در این برنامه را باید نمادین ارزیابی کرد. آقای خامنه‌ای گفت: "دشمنها می خواهند ما یادمان برود؛ می خواهند قضیه‌ دفاع مقدس از یادمان برود، فداکارى‌ها از یادمان برود، شخصیت‌هایى را که در این فداکارى‌ها نقش آفریدند یا نشناسیم یا از یاد ببریم، این‌جور میخواهند. بعضى میخواهند آن دوران را تخطئه کنند، آن آدمها را تخطئه کنند."
او سپس به حمایت دوباره از حرکت راهیان نور پرداخت و گفت: "بنده باز هم به ملت ایران عرض می کنم این حرکت راهیان‌ نور را مغتنم بشمرید."
بر چنین بنیادی است که به نظر می‌رسد آقای خامنه‌ای و مجموعه‌ای که به دنبال گسترش و توسعه قرائتی خاص از فرهنگ در ایران هستند، تلاش می‌کنند گفتمان یاد‌شده را با معرفی نمادهای آن به شهروندان معرفی کنند.

تمجید مسئولان دولت از راهیان نور

علاوه بر اقبال سرداران سپاه و ارتش از این گفته‌ها چند مسئول دولت آقای روحانی نیز به تعریف و تمجید از راهیان نور پرداختند.
مسعود سلطانی‌فر، رئیس سازمان میراث فرهنگی، سه روز بعد از سخنان رهبر به خوزستان و جمع راهیان نور سفر کرد و از ساخت ضریح مخصوص برای شلمچه خبر داد و حسام‌الدین آشنا، مشاور عالی فرهنگی آقای روحانی و نماینده او در راهیان نور، نیز به تعریف از راهیان نور پرداخت- با این تفاوت که گفت باید راهیان نور را به مردم سپرد و از دخالت دولت و حکومت در آن جلوگیری کرد و "دولت به خلوص روایت گری و مطرح شدن حماسه دفاع مقدس به دور از بزرگنمایی معتقد است زیرا مردم دوست دارند دفاع مقدس همان طور که اتفاق افتاده است بیان شود."
به نظر می‌رسد نزاع اصلی در همین نقطه باشد؛ نقطه‌ای که در چند سال اخیر به دو قرائت مختلف از فرهنگ و نمادهای آن در میان معتقدان به جمهوری اسلامی انجامیده است.
قرائت نخست از آن مجموعه‌ای است که عمدتا زیر چتر رهبر ایران فعالیت می‌کنند و از امکانات و بودجه‌های فراوان دولتی بهره می‌برند و قرائت دیگر از آن اصلاح‌طلبان و مجموعه ای از نیروهای هوادار اعتدال و آقای روحانی که سخت بر فاصله گرفتن از دولتی شدن فرهنگ و نمادها‌ی آن، به خصوص جنگ هشت ساله، اصرار دارند.

تورهای جنگی و غیرجنگی

شماری از والدین ایرانی از رضایت دادن اجباری به شرکت فرزندانشان در سفرهای راهیان نور شکایت داشته اند

به رغم آنکه ایده راهیان نور از‌ آن جمعی از ارتشیان و به یاد سپهبد صیاد شیرازی بود، اما در درازمدت و در عمل این بسیج است که با امکانات فراوان لجستیکی که در سرتاسر ایران در اختیار دارد، ابتکار عمل را به دست گرفت و آن را تبدیل به تور گردشگری ویژه برای معرفی نمادهای جنگ و گفتمان خاصی کرد که خود مبلغ آن است.
این گفتمان البته محدود به مناطق جنگی دوران جنگ ایران و عراق نیست، بلکه با توسعه فعالیت‌های این مجموعه معرفی مبارزان جنگ‌های گذشته ایران نیز مورد هدف بوده است؛ چنان که سردار نوروز زاده، رئیس بنیاد حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس در سال ۸۸ در گفت وگو با واحد مرکزی خبر از یادمانی با عنوان "گمبوعه" سخن گفت که به گفته او" در مسیر جاده اهواز به حمیدیه است و در جنگ جهانی اول، عشایر عرب خوزستان در این منطقه به مقابله با نیروهای انگلیسی برخاستند و شماری از آنان شهید شدند که پیکرهایشان در این منطقه دفن شد، به همین علت در فضایی به وسعت ۱۰ هزار متر مربع یادمانی بنا شده است."
در کنار آن با نگاهی به سایت‌های مربوط به راهیان نور، از برنامه‌ریزی‌های گسترده آنها برای تورهای گردشگری غیر جنگی هم می‌توان آگاهی یافت.
تورهایی در شمال کشور (منطقه زیباکنار) یا تورهایی در مناطق و فصول دیگر سال.
در تمامی این تورها هر اتوبوس باید یک راوی (مداح یا کسی که اطلاعاتی از جنگ و دفاع مقدس و گفتمان خاص مورد نظر مسئولان راهیان نور داشته باشد) به هزینه مسافران به همراه داشته باشند تا بتواند اطلاعات مورد نظر را برای مسافران توضیح دهد. نوعی تورلیدر (راهنمای گردشگران) اسلامی که تنها به ارائه اطلاعاتی درباره قرائتی از جمهوری اسلامی و جنگ و یادمان‌های‌ آن می‌پردازند.

"بعدها مشخص نشد پرونده قضایی سانحه مرگ ۴۴ نفر در تصادف اتوبوس که با دستور مستقیم رئیس قوه قضاییه به دادستان خوزستان به جریان افتاده بود و نیز گزارش مجلس به چه سرنوشتی دچار شد"

تورهای راهیان نور به هزینه شخصی

علاوه بر رقم اختصاص یافته در بودجه دولت بخشی مهم از هزینه‌ها از سوی کسانی تامین می‌شود که مسافران تورهای راهیان نورند.
آبان ماه سال ۹۲ سرهنگ پاسدار علی تقوایی، معاون تربیت و آموزش سازمان بسیج دانش‌آموزی، به خبرگزاری فارس گفت: "دانش‌آموزان برای سفرهای راهیان نور هیچ هزینه‌ای پرداخت نمی‌کنند."
اما نحوه ثبت‌نام اشخاص حقیقی و حقوقی (کاروان‌ها) و شرایطی که برای واریز پول در سایت راهیان نور اعلام شده با گفته‌های این مقام مسئول در تضاد است.
ضمن آنکه تحقیقات از والدین دانش‌آموزانی که به این گونه اردوها اعزام می‌شوند نشان می‌دهد نحوه پرداخت هزینه به دو گونه است. دانش‌آموزانی که برای درس دفاع شخصی (درس دوم دبیرستان) اعزام می‌شوند، هزینه‌های آنها از سوی آموزش و پرورش و بسیج تامین می‌شود، اما آنهایی که تحت عنوان تور گردشگری یا به انگیزه دیدار ازمناطق یادشده ثبت‌نام می‌کنند باید برای هر فرد تا ۱۵۰ هزار تومان هزینه بپردازند.
رفتن به این گونه اردوها اجباری نیست، اما فضای عمومی موجود در مدارس به گونه‌ای است که در عمل به ثبت‌نام و اعزام اجباری دانش‌آموزان منجر می‌شود.
برای نمونه یکی از والدین دانش‌آموزان دبیرستان دخترانه حضرت مریم در شهر ری درگفت وگو با خبرآنلاین از جلسه‌ای خبر داد که به همین منظور تشکیل شد "برای بردن اجباری دختران دوم دبیرستان به اردوهای پنج روزه راهیان نور و ما والدین را تهدید کردند که ۱۰ نمره درس دفاعی مربوط به این سفر است و به نوعی با زور از والدین امضا گرفتند. بعضی از ما والدین واقعا راضی به این سفر اجباری فرزندانمان نیستیم و به سازمان بازرسی کل کشور شکایت می بریم و تا آخر هم پای شکایتمان می مانیم. این سفر اجباری تجاوز به حریم خصوصی و حقوق خانواده است."
بعد از اتفاقی که در آبان ماه سال ۹۱ برای دانش آموزان دختر و کشته شدن ۲۶ تن از آنها رخ داد، فضا اندکی دگرگون شد و اجباری برای این کار نیست و افراد می‌توانند با دادن امتحان نظری ده نمره مورد نظر را اخذ کنند.
اما به نظر می‌رسد با توجه به تاکید آقای خامنه‌ای و شعار فرهنگ برای سال ۹۳ و حتی حضور و فعال شدن احمدی‌نژاد در یکی از این اردوها جو عمومی مدارس به سمت تثبیت احتمالی این گونه سفرها برای دانش‌آموزان پیش برود. مگر آنکه آموزش و پرورش دولت آقای روحانی بخواهد مقاومت‌هایی صورت دهد.