نقش قوام­السلطنه درمسئله­ ی آذربایجان!"هشد ار به همه­ی کسانی که جویای دمکراسی با دخالت آمریکا هستند " بخش 1

farhangg@free.com نقش قوام­السلطنه درمسئله­ ی آذربایجان

کارشناس دفتر فرانسوی کيفيت در مديريت آموزشی و عضو کميته اجرائی فدراسيون اروپائی مدارس عالي "هشد ار به همه­ی کسانی که جویای دمکراسی با دخالت آمریکا هستند " بخش 1 دموکراسی روانه­ایست تراکمی که قطره­ قطره درسایه­ی مبارزات متداوم اجتماعی شکل می گیرد. فرهنگ و آداب و سنن مردم وروابط روزمره­، عناصر تشکیل دهنده­ی جامعه است که تمایل شدیدی به توزیع قدرت درمیان مردم دارد و گرایشی به تمرکز قدرت در یک واحد حکومت یا دولت ندارد. مفهوم دمکراسی انتزاعی نیست و درفضایی که بستر اجتماعی ندارد، به وجود نمی آید. دمکراسی نیازمند ممارست­های عملی و نظری تک تک افراد جامعه است، در واقع دمکراسی روابط تنیده ای از حاصل تلاش این دواست و برای اینکه بتواند جان بگیرد و رشد پیدا کند نیاز به نهادها و واحدهای اجتماعی آزاد و خودمختار در محله و شهر، در دهکده و شهرستان و سرانجام در مجموعه­ی کشور از طریق مشارکت مردم در امر انتخاب شدن و انتخاب کردن در شرایط کاملا آزاد و بدون هیچگونه قید و شرط و تایید یا رد هیچ واحدی که نقش نگهبانی و " خیرخواهانه " داشته باشد را دارد. حفظ سنن، لهجه­ها، زبان­ها و گونه گونی روابط روزمره­ی زندگی، سازوکارهای ابتدایی دمکراسی هستند. هر عذر وبهانه­ای که این رنگارنگی را یکدست و یکنواخت و واحد کند، زمینه­های تمرکز قدرت و دیکتاتوری را فراهم می­سازد و باید توسط نیروهای آزادیخواه به طورشدید مورد اعتراض و نفی قرار گیرد. جنبش­های مخالف تمرکز قدرت، خواه با عنوان فدرالیسم، خواه باعنوان خودمختاری دایمی، باید پاسخگوی نیازهای فرهنگی و ملی هر قوم ایرانی باشد. جنبش خودمختاری طلب ایران واقعیتی انکارناپذیر است که زیرمجموعه­ای از مطالبات اقوام ایرانی است و آن را نمی­توان و نباید سرکوب کرد. ­دیکتاتوری پهلوی و رژیم عقب­گرای جمهوری اسلامی به جای پاسخگویی به تقاضاهای اقوام ایرانی با توسل به زور، راه­های مسالمت­آمیز حل مسایل را سد کردند که اینک عواقب شوم آن را می­بینیم. هیچ نیروی سیاسی معقول و دوراندیشی نباید نسبت به جنبش­های خواستار عدم تمرکز قدرت سالم و غیروابسته به قدرت­های خارجی بی­توجه باشد، چراکه این مبارزات همان زمینه­های لازم برای رشد اجتماعی ودمکراسی در ایرانند. برای بررسی درست و منطقی با این جنبش­ها، پیش از هر چیز باید به گذشته­های این مبارزات پرداخت و علت وجودی آنها را شناخت. گذشته­هایی که خالی از اشتباه و تناقض نیست. گذشته­هایی که مملو از خواست به حق وحقوق اولیه­ی زندگی شهروندی است، اما هرگز نتوانسته است از مرحله­ی خواست به عمل تبدیل شده و گامی مثبت به پیش بردارد. این مطالبات چیزهایی جدابافته نیستند و باید در چارچوب بقیه­ی مشکلات ایران طرح و حل شوند. در مورد جنبش­های خودمختاری در ایران تفسیرهای گوناگونی می­شود که تحقیق و تفسیرافرطی آن از واقعیت به دور است.ازجمله مسئله­ی آذربایجان در سال­های 1324 تا 1326 که تحلیل های ناهمگون درتبیین آنها آنچنان است که گاهی حقیقت از چشم­ها پنهان می­ماند. عده­ای آن را تا مرز جدایی از ایران می­دانند تا بتوانند در تضییق حقوق به حق قومی مردم آذربایجان مشروعیت ببخشند و حکومت خشونت و زوررا تایید نمایند اگرچه انکار نباید کرد در دوره­ای چنین کوششی از جانب عده­ای که کعبه­ی آمال خود را شوروی می­دانستند وجود داشت و عده­ای دیگر می­خواستند در آذربایجان آزادی و دمکراسی وجود داشته باشد و همچنان جزیی از ایران بماند. این نوشته از آن جهت ارایه می­گردد که 1- نقش قوام­السلطنه که امروز گویا برخی او را به عنوان خدمتگزار ایران کشف کرده­اند و می­خواهند به جامعه حقنه کنند، روشن شود. 2- اقوام ایرانی بدانند که فقط در سایه­ی دمکراسی است که می­توان به خودمختاری در چارچوب ایران دست یافت. 3- " یاری " هر قدرت خارجی برای ایجاد دمکراسی در ایران، ادعایی پوچ بیش نیست و هرکس تن به این پستی بدهد، نه تنها به ایران وایرانی، بلکه به استقراردمکراسی درایران وهمچنین به جنبش خودمختاری لطمه و ضربه وارد می­کند. 4- هدف ما باید بر زمین کوبیدن جمهوری اسلامی از طریق انتخابات آزاد با اتکا به نیروی ملت ایران و افراد و نیروهای روشنفکر و صلح جوی جهانی باشد که قادر است توربین حرکت به سوی دمکراسی گردد و همه­ی نیروهای جمهوریخواه داخل و خارج ایران فقط و فقط بایستی در این جهت متشکل شود. 5- شایسته است نیروهای سیاسی و نمایندگان اقوام ایران با همدیگر به مذاکره و گفتگو پرداخته و به میثاق­های واقعی و قابل اجرا برسند. سرزمین آذربایجان از نظر ثروت طبیعی، یکی از مهم­ترین مناطق ایران است . مردم آذربایجان در مراحل مختلف و در مواقع حساس اجتماعی مبارزات ارزنده­ای را برای میهن بزرگ خود وبرای همه­ی مردم ایران به ثمررسانیده­اند و از این نظر به گردن ملت ایران حق دارند. تفکر و اندیشه ­های مترقی و مبارزه برای آزادیخواهی به علت هم مرزی با شوروی و ترکیه بیش از سایر نقاط ایران در آذربایجان رواج داشته است. به همین سبب آذربایجان همواره خاستگاه روشنفکران برجسته­ای بوده است. مصدق، مبارزمترقی ضدامپریالیست و ضد استعمارو ضد ارتجاع ایران در دورانی که نماینده­ی آذربایجان بود، در باره­ی مردم این خطه می­گوید: "عمری است به آذربایجانی­ها ارادت دارم ، زیرا این مردمان پاک، واجد تمام صفات خوبند. مردمان وطن­پرست، مردمان درست و مردمان مقتدری هستند و به هرکاری اقدام کرده­اند پیشرفت نموده­اند." [1] "در زمان رضاشاه این مردم به علت مقاومت در برابر دیکتاتوری و به سبب مبارزه برای فرهنگ قومی خود زیر شدیدترین ضربات بودند و عبداله­ مستوفی استاندار رضاشاه یکی از مباشرین به اصطلاح مدرنیسم رضاشاهی و سانترالیسم پهلوی بدترین رفتار را با آزادیخواهان و با مدافعین فرهنگ و زبان آذری اعمال می­کرد وی با بی­شرمی تمام ، در بسیاری از اسناد و مدارک، مردم آذربایجان را " خر" می­نامید." [2] دربار پهلوی به علت پیروی از شوینیسم فارسی، آموزش زبان ترکی را در مدارس ممنوع کرده­ بود. بعد از سقوط دیکتاتور، تشکیلاتی به نام "جمعیت آذربایجان" در تبریز تاسیس شد و روزنامه­ی " آذربایجان" را به مدیریت علی شبستری و سردبیری اسماعیل شمس منتشر نمود که از دمکراسی قومی و ملی وهمچنین ازرواج زبان آذری دفاع می­کرد. این روزنامه که به دو زبان ترکی و فارسی انتشار می­یافت، مورد استقبال مردم قرار گرفت. مقامات دولتی با آن به مبارزه برخاستند و در تهران و سایرشهرستان­ها از پخش آن جلوگیری به عمل آمد. این جمعیت بارها مورد یورش عوامل ارتجاع یعنی صدرالاشراف و ارفع قرار گرفت. عوامل ارتجاع به طورمرتب به اتحادیه­های کارگری و دهقانی که درسال­های جنگ در آذربایجان تاسیس شده و فعال بودند، حمله می­کردند و آنها را غارت و کارگران را مجروح و زخمی می­نمودند و گاهی می­کشتند. این " آذری کشی" تنها مختص به شهرهای آذربایجان نبود و در چهارگوشه­ی ایران هیچ آذربایجانی از گزند زهرآگین عوامل سیدضیا و ارفع در امان نمانده بود. دکتر کشاورز وکیل مجلس درمورد تفتیش خانه­های کارگران آذری در مجلس شورای ملی چنین می­گوید: "در بخش 5 و10 تهران هر شب از ساعت 9 به بعد یک عده پاسبان درب منازل کوچک و محقر را که می­دانند اشخاص فقیرو کارگر درآنجا منزل دارند می­زنند و شروع به تحقیقات می­کنند که آیا در این منزل کارگر ترک زبان وجود دارد یا خیر و شناسنامه­ی کارگرها را بازبینی می کنند و اگر شناسنامه­ای از تهران صادر شده باشد با او کاری ندارند ولی اگراز شهرهای آذربایجان صادر شده باشد در این صورت خودش و فامیلش و نمره­ی شناسنامه­اش را یادداشت می­کنند و به این ترتیب اسباب زحمت و نگرانی یک عده برادران ایرانی ما را فراهم می­کنند." [3] اما مامورین اتحادجماهیرشوروی نمی­خواستند آرامش آذربایجان خدشه­دارشود و از" صلح " طرفداری می­کردند. در یک درگیری که در" لیقوان " یکی ازتوابع تبریز، بین کارگران و خان مرتجع لیقوان، حاج احتشام واقع می­شود، از آنجا که آرداشز این مبارزه را رهبری می­کند برای مدت­ها مورد غضب مقامات شوروی واقع شده حتی در خطر نابودی قرارمی­گیرد. مامورین سیاسی شوروی، علت مخالفت خود را با حادثه­ی لیقوان وجود روابط دوستانه بین آنها و حاج احتشام ذکر می­کردند و شاید با توجه به نقشه­ها و سیاست­های استراتژیک آینده نمی­خواستند که چنین اقداماتی توسط حزب توده­ی ایران انجام گیرد. [4] همین امرموجب شد تا آرداشز از آذربایجان تبعید شود [5] و پیشه­وری از این تبعید خیالش راحت گردید زیرا آرداشز مخالف پیوستن حزب توده به فرقه­ی دمکرات ­بود. تشکیل فرقه­ی دمکرات محرک اصلی فرقه­ی دمکرات، سید جعفرپیشه­وری بود. [6] علی شبستری و سلام­اله جاوید نیز ازعناصر فعال این جنبش بودند [7] پیشه­وری پیش از تشکیل فرقه، موافقت مقامات شوروی به ویژه میرجعفرباقراف، رئیس جمهورآذربایجان شوروی را درباکو جلب کرده بود. کنسول انگلیس در تبریز درباره­ی نهضت آذربایجان، وضعیت مردم و نقش اتحاد جماهیرشوروی چنین گزارش می­دهد: " چنانچه گفته شود نهضت آذربایجان بدون پشتیبانی روس ­ها می­توانست موفق باشد غیرقابل قبول است، هنگامی­ که روس­ها از این جنبش حمایت کردند هیچ شک نداشتند که در نهایت به نفع خودشان است اما یک خشم واقعی نسبت به دولت بی ­لیاقت و فاسد ایران در میان کارگران و دهقانان این ایالت همواره وجود دارد که درهر کشوری باشد قادراست قیام خود بخودی را موجب گردد. من باور نمی­کنم که روسیه خود قبلأ این نهضت را بر پا کرده باشد، بیشتر به نظر می­­رسید که آنها یک وضعیت انقلابی اصیل موجود را شعله­ورکرده باشند. [8] اما این استنباط چندان با واقعیت تطبیق ندارد، اگرچه وجود نارضایتی و بی­عدالتی و فقر را درمیان کارگران نمی­توان کتمان کرد. به هنگام تشکیل فرقه­ی­ دمکرات، کمیته­ی ایالتی حزب توده، خود را منحل کرد و به فرقه­ی­ دمکرات آذربایجان پیوست. این کمیته دربدو تاسیس به تبلیغ دفاع اززبان مادری ( آنادیلی ) و به ترویج طرفداری از مقامات و رهبران شوروی پرداخت [9] و حتا عکس­های استالین و فرماندهان نظامی شوروی را درکارخانه­ها نصب نمود. [10] دکتر کشاورز درباره­ی پیوستن کمیته­ی ایالتی حزب توده در آذربایجان به فرقه­ی دمکرات مطالب جالبی را افشا می­کند که وابستگی و سر سپردگی عده­ای از سران حزب توده را به شوروی و احساس اطاعت پذیری که در آن زمان در میان برخی از کمونیست­ها نسبت به اتحاد جماهیرشوروی وجود داشت را به درستی نشان می دهد. روز قبل از اعلام تشکیل فرقه­ی دمکرات آذربایجان، کمیته­ی مرکزی حزب در منزل من جلسه داشت. زیرا من مصونیت پارلمانی داشتم و کلوپ حزب در اشغال سربازان بود. در تهران حکومت نظامی اعلام شده بود؛ حدود ساعت 6 عصر اصغر، شوفر من مرا صدا کرد و گفت آقایی به نام پادگان از تبریز آمده و با شما کار فوری دارد. پادگان دبیر تشکیلات ایالتی حزب توده در آذربایجان بود. من ازاتاق خارج شدم و پادگان به من گفت: من همین حالا از تبریز رسید­ه­ام و پیغام خیلی فوری برای کمیته­ی مرکزی دارم و نمی­دانم کجا می­توانم رفقا را پیدا کنم . جواب دادم اتفاقا جلسه­ی کمیته­ی مرکزی در خانه­ی من تشکیل شده و همه اینجا هستند و او را وارد اتاق جلسه­ کردم. او چنین گفت: من از تبریز حالا رسیده­ام و فوری باید برگردم من آمده­ام به شما اطلاع بدهم که فردا تمام سازمان حزب ما در آذربایجان از حزب توده ایران جدا شده و با موافقت رفقای شوروی به فرقه­ی دمکرات آذربایجان که تشکیل آن فردا اعلام خواهد شد. می­پیوندد. شما می­توانید نزد خود مجسم کنید چه ضربه­ای به همه­ی ما وارد شد و چه حالی به ما دست داد. ما خواستیم با پادگان صحبت کنیم ولی چند دقیقه بعد او از جای بلند شد و گفت من برای بحث فرستاده نشده­ام من فقط آمده­ام به شما خبر بدهم و خدا حافظی کرد و رفت برای اینکه صبح در موقع اعلام تشکیل فرقه­ی دمکرات در تبریز باشد. مذاکره و بحث طولانی در این باره شد و سرانجام تصمیم گرفتیم که نامه­ای به حزب کمونیست اتحاد جماهیر شوروی بنویسیم و به آنها بفهمانیم که کاری را که می­کنند هم به حزب توده ایران و هم به اتحاد جماهیرشوروی زیان می­رساند. از 15 نفر عضو کمیته مرکزی حتی یک نفر اظهار موافقت با کاری که می­شد نکرد یا جرات ابراز موافقت نکرد. بعدها در مهاجرت در مسکو که بسیاری از اسرار بعضی از رهبران افشا شد. وقتی که دانستیم که کامبخش در مدت سه­ سال اقامتش درایران و فعالیت در حزب توده چه ­کارها کرده برای من یقین حاصل شد که کامبخش از تمام جریان آذربایجان قبل از تشکیل آن ( مانند قیام خراسان ) توسط عمال باقراوف در تهران مطلع بود و حتا شاید در ایجاد این جریان دست داشت. به ویژه که پس از شکست آذربایجان در حالی که همه­ی ما در وضع نیمه مخفی زندگی می­کردیم. کامبخش از ایران به شوروی رفت و با عجله به کمیته­ی مرکزی حزب توده اطلاع داد که تمام مسئولیت­های حزبی خود را به کیانوری که به گفته­ی او تنها کسی بود که درجریان تمام وقایع بود تحویل داد. به هر حال نامه­ای که بنا بود به کمیته­ی مرکزی حزب کمونیست شوروی به عنوان اعتراض نوشته شود انجام شد و من خوب به یاد دارم که ایرج اسکندری مامور نوشتن این نامه شد و پس از قرائت و تصویب آن در کمیته­ی مرکزی ارسال شد ولی هیچ وقت جواب این نامه نرسید. بقیه­ی وقایع آذربایجان و تشکیل فرقه را همه می­دانند، فردای آن روز تاسیس فرقه­ی دمکرات آذربایجان اعلام شد و سازمان حزب توده­ی ایران در آذربایجان به این فرقه پیوست. اگر اشتباه نکنم بقراطی عضو کمیته­ی مرکزی حزب توده­ی ایران درجشن افتتاح فرقه در تبریز نطقی بدون اجازه­ی کمیته­ی مرکزی حزب ایراد کرد. [11] جمعیت آذربایجان نیز از بانیان فرقه­ی دمکرات و از امضا کنندگان بیانیه­ی 12 شهریور 1324 بود. پیشه­وری که در نهضت جنگل فعال بود و با عقاید محمدامین رسول­ زاده، تئوریسین بزرگ سوسیالیست و سوسیال دمکرات آشنایی داشت، در ابتدا سعی می­نمود پس از فعالیت و تجربه­ی 23 ساله دراین نهضت، فرقه­ی دمکرات را به نحوی به راه اندازد که اصل انجمن­­های ایالتی ولایتی مندرج در قانون اساسی رعایت شده باشد و فرهنگ قومی و ملی مردم آذربایجان از مخاطرات در امان بماند. دیگر همکاران پیشه­وری در این نهضت عده­ای از زندانیان زمان رضاشاه بودند که اهل آذربایجان بودند و پس از آزادی از زندان به آذربایجان رفته و ساختارتشکیلات حزب توده را در آنجا بنیاد نهاده بودند افرادی همچون داداش تقی­زاده، شکیبا ممی فرضی، داود ارمنی، تقی شاهین و یا عدهای از اعضای حزب توده که به عنوان ماموریت به آنجا رفته ­بودند مانند علی امیرخیزی، حسین ملک، زوولون( بااسم مستعار حسین نوری ) و آرداشزکه به­طور متناوب به آنجا سفر می کرد. [12] اطلاعات شماره 5510 مورخ 15/4/1323، نطق مصدق در مجلس شورای ملی به نقل از" گذشته چراغ راه اینده"، صفحه­ 236[1] اطلاعات شماره 5510 مورخ 15/4/1323، نطق مصدق در مجلس شورای ملی به نقل از" گذشته چراغ راه اینده"، صفحه­ 240 - 236 [2] نطق دکتر کشاورز در جلسه­ی مورخ 17/11/1323 مجلس شورا، نقل از روزنامه­ی " رهبر" شماره 486، صفحه 244 [3] نطق دکتر کشاورز در جلسه­ی مورخ 17/11/1323 مجلس شورا، نقل از روزنامه­ی " رهبر" شماره 486، صفحه 246[4] خامه­­ای، انور" خاطرات ..." جلد دوم، صفحه 194، این داستان در خاطرات خلیل ملکی، صفحه 390 و همچنین در" گذشته چراغ راه آینده"[5] [6]ما درباره­ی مبارزات این فرد در نهضت دموکراتیک و آزادیخواهی و کارگری در این کتاب و به ویژه درجلد دوم نوشته­ایم، پیشه­وری کمونیستی آزادیخواه بود که درمکتب مبارزه و عمل پرورش یافته بود. او پس از شکست نهضت آذربایجان در روسیه در تصادفی که توسط ماموران مخفی ک.ژ.ب. صحنه­ سازی شده بود، کشته­ شد. پیشه­وری هرگز عضو حزب توده نشد. خامه­­ای، انور،" خاطرات ..." جلد دوم، صفحه 188[7] [8] British Consul in tabriz, report of visit to mianeh, India office//L/P.&.S// 2-34/2, “Iran Between tow Revolution” Ervand, Abrahamian ( princeton University press, new Jersey, 1983 ملکی، خلیل، " خاطرات سیاسی"، صفحه 367-366 ، انتشارات کوشش برای پیشبرد نهضت ملی ایران [9] ملکی، خلیل، " خاطرات سیاسی"، صفحه 367-366 ، انتشارات کوشش برای پیشبرد نهضت ملی ایران [10] کشاورز، فریدون، " من متهم می­کنم کمیته مرکزی حزب توده را"، صفحه 63- 61 [11] خامه­­ای، انور،" خاطرات ..." جلد دوم، صفحه 188[12]