کتیبه های گنج نامه که یادگاری از دوران داریوش و خشایارشای هخامنشی است ، بر دل یکی از صخره های کوه الوند در فاصله ۵ کیلومتری غرب همدان و در انتهای دره عباس آباد حکاکی شده است . کتیبه ها هر کدام در سه ستون ۲۰ سطری به زبان های پارسی قدیم ، بابلی و عیلامی قدیم نوشته شده اند . متن پارسی در سمت چپ هر دو لوح جای گرفته است و پهنایی معادل ۱۱۵ سانتی متر دارد . متن بابلی در وسط هر دو کتیبه نوشته شده و متن عیلامی در ستون سوم قراردارد .نام گذاری
این کتیبه ها از دیرباز نام های گوناگونی را بر خود گرفته است ، از جمله « سنگ نبشته ، نبشت خدایان ، دادمهان یا دادبهان ، تنبابر ، کتیبه های الوند ، جنگ نامه و گنجنامه » که دو نام « جنگ نامه و گنجنامه » در سده های اخیر بیشتر مصطلح بوده است .
در خصوص وجه تسمیه گنجنامه می توان گفت : گنجنامه در زبان پارسی به معنای حکایت و داستان گنج است و عموم مردم را تصور بر این بوده است که راز گنجی نهان را در این کتیبه ها نگاشته اند و به نظر می رسد واژه جنگ نامه نیز تحت تاثیر ذهنیتی که از جنگ و جنگاوری شاهان گذشته در سر مردم بوده ، یا با جایگزینی عامیانه کلمه جنگ بجای گنج بوجود آمده باشد .
موقعیت
نوشته های كتيبه های گنج نامه بر روی سنگی که در موزه هگمتانه نگهداری می شود
سنگ نبشته های باستانی گنجنامه در جنوب غربی همدان به فاصله پنج کیلومتری محل فعلی شهر ، در انتهای دره سرسبز و خرم عباس آباد و در ابتدای مسیر جاده ای که همدان را به تویسرکان و غرب کشور مرتبط می سازد و روی یکی از صخره های الوند واقع شده است .
از آنجا که این مسیر در عهد هخامنشیان یکی از شعبات اصلی راه باستانی شاهی بوده که از دامنه الوند ، هگمتانه ( پایتخت تابستانی هخامنشیان ) را به بابل در مرکز میانرودان مرتبط می ساخت ، از راه های پر رفت و آمدی و امن دوران باستان به شمار می رفت . بعلاوه این راه به جهت ختم به بابل ، راه مقدسی نیز محسوب می شد . به همین دلیل مکان مناسبی بود تا شاهان این دودمان با ایجاد سنگ نگاشته ، باور ها و اندیشه ها پاکشان و همچنین بزرگی و عظمت نیاکان خود را به رهگذران گوشزد نمایند .
ویژگی ها
کتیبه های گنجنامه بر گران سنگی از خارا ، به سه زبان ( پارسی باستان ، عیلامی و بابلی ) ، هر کدام در ۲۰ سطر و از چپ به راست به خط میخی نگاشته شده است که بالا سمت چپ متعلق به داریوش و پایین سمت راست مربوط به پسرش خشایارشا می باشد که کاملا مشخص است که نخست کتیبه سمت چپ توسط داریوش بزرگ نوشته شده بوده و بعد ها کتیبه دوم به وسیله خشایارشا به آن سنگ خارا اضافه شده است . همچنین کاملا روشن است که کتیبه دوم به تقلید از کتیبه نخست نوشته شده ، هم نوشته ها یکی هست و هم معنی هر دو کتیبه کاملا یکی می باشد و تنها در کتیبه دوم به جای اسم « داریوش شاه » ، « خشایارشا » پسر داریوش نوشته شده است که این امر در نوشتار خط میخی این دو کتیبه به وضوح نمایان است .
درون مایه
با توجه به سوراخ های کنار کتیبه ، به نظر می رسد که کتیبه ها روپوشی داشته اند که آن ها را از گزند باد و باران حفظ می کرده است .
لوح سمت چپ که کمی بالاتر از کتیبه دیگر در کوه کنده شده است مربوط به داریوش بزرگ هخامنشی است . طول آن حدود ۲۹۰ سانتی متر ، ارتفاعش ۱۹۰ سانتی متر و دارای متنی به شرح زیر است : « خدای بزرگ است اهورامزدا ، که این زمین را آفرید ، که آن آسمان را آفرید ، که مردم را آفرید ، که شادی را برای مردم آفرید ، که داریوش را شاه کرد ، شاهی از [ میان ] بسیاری ، فرمانروائی از [ میان ] بسیاری . مَنَم داریوش ، شاه بزرگ ، شاهِ شاهان ، شاهِ سرزمین ها [ یی ] که نژاد های گوناگون دارند ، شاه سرزمین دور و دراز ، پسر ویشتاسب هخامنشی . »
کتیبه خشایارشا نیز در قسمت پائین همین کتیبه است و به طول ۲۷۰ سانتی متر و ارتفاع ۱۹۰ سانتی متر و متن آن عبارت است از :
« خدای بزرگ است اهور مزدا ، بزرگ ترین خدایان است که این زمین را آفرید ، که آن آسمان را آفرید ، که مردم را آفرید ، که برای مردم شادی آفرید ، که خشایارشا را شاه کرد ، یگانه از میان شاهان بسیار ، یگانه فرمانروا از میان فرمانروایان بی شمار . من خشایارشا ، شاه بزرگ ، شاهِ شاهان ، شاهِ کشور های دارای ملل بسیار ، شاه این سرزمین بزرگِ دوردستِ پهناور ، پسر داریوش شاه هخامنشی . »
رمزگشایی
کتیبه های گنجنامه همدان در سال های ۱۸۴۰ و ۱۸۴۱ میلادی توسط اوژن فلاندن ، نگارگر و باستان شناس فرانسوی و همراه او پاسکال کسب ، مورد بررسی و مطالعه و گرته برداری قرار گرفت و بعد از ایشان ، سر هنری راولینسن کاشف بریتانیایی توانست با استفاده از این کتیبه ها موفقیت شایانی در گشودن رمز خط میخی پارسی باستان کسب نماید . بدینسان سنگ نوشته های گنجنامه همدان کلیدی را به دست کاشف داد تا بوسیله آن بتواند سنگ نوشته داریوش
