دوقرن آرزو
اسماعيل نوری‌علا
جمعه گردی های اسماعيل نوری علا
انقلاب
مشروطهء ايران، پس از سال های طولانی کوشش و گفتمان سازی، عاقبت در صد و
هفت سال پيش تجلی آغاز «ايران نوين» شد و خواست تا درهای فروبستهء جامعهء
قاجاری را بروی جهان بگشايد. و اکنون، مردمانی از سه تا پنج نسل پس از آن
پيروزی، هنوز در جهان زنده اند و ميراث بر آن تجربه محسوب می شوند و می
توانند از خود بپرسيند که در اين «دو قرن آرزو» تا چه حد به رؤياهای مادران
و پدران خويش نزديک شده اند.
هميشه بين تولد يک مفهوم در ذهن ِ يک يا چند فرد، تا تبديل
شدن آن به واقعيتی عينی، و سپس تحولات مختلف آن ذهنيت عينی شده تا لحظه ای
که انسان معاصر برداشت خويش از آن را بيان کند، فاصله های کوتاه و بلندی
وجود دارد. داستان «دموکراسی» نيز چنين است؛ در جامعهء کوچک «شهروندان
يونان باستان» از ذهنيت به عينيت تبديل می شود، فراز و نشيبی چندين و چند
قرنه را طی می کند، تا در دههء نخست قرن بيستم تبديل به پايه و شالودهء
جامعه ای شود که امروزه آن را با صفت «باز» مشخص می کنيم.
در اين ميان، وقايع عمدهء اجتماعی، از جمله جنگ های گسترده و
پيشرفت های انقلابی در فن شناسی می توانند به بازتعريف مفاهيم کهن در
مجموعه هائی از ضرورت های نوين کمک کنند. مثلاً، فاصلهء سيزده سالهء بين
مطرح کردن مفهوم «جامعهء باز» بوسيلهء فيلسوف فرانسوی، هانری لوئی برگسون
(در سال 1932) و تشريح جامعه شناختی ِ چنين مفهومی بوسيلهء متفکر اطريشی ـ
انگليسی، کارل پوپر (در سال 1945)، مجموعاً در برگيرندهء سال هائی است که
بشريت، با پوست و گوشت و استخوان خود، با واقعيت هولناک «جامعهء بسته» آشنا
می شود و نظام هولناک استالين و هيتلر و موسولينی را در عمل تجربه می کند
و، سپس، کتاب دو جلدی «جامعهء باز» کارل پوپر بيان جمع بندی و ماحصل تجربه
ای عينی می شود که در طی آن ميليون ها انسان به تبعيد و آوارگی و سوختن و
کشته شدن تن در می دهند تا خطوط و سطور اين کتاب بتواند آينهء تاريخ و علم
را در برابر انسان نيمهء دوم قرن بيستم بگيرد و به او کمک کند تا داورانه
دريابد که در ذهنيت خود به کدام يک از دو نوع جامعهء بسته و باز تعلق دارد؛
تعلقی که عميقاً به روان انسان نقب می زند و نشان می دهد که آدميان، برای
حضور داشتن در يکی از اردوگاه های متخالف اين دو نوع جامعه، بايد دارای
چگونه باورهائی باشند.
يعنی، در يک قانون مندی کلی تاريخی ـ اجتماعی، از دل تجربه
های قرن گذشته دريافته ايم که اگرچه «جامعهء باز» انسان مخصوص بخود را می
طلبد اما، و بهر حال، بايد پذيرفت که هر ذهنيت خاص که گسترده و عمومی شد،
سازندهء پيمان نامه ها و قوانين و ساختارها و نهادهای برآمده از آن اسناد
می شود. و ذهنيت دموکراسی خواه انسان پس از جنگ نيز در ساختارهای سياسی و
اجتماعی آن جامعه ای عينيت يافته که «باز» خوانده می شود.
برای مردمانی که در جوامع غربی پس از جنگ دوم جهانی چشم به
جهان می گشودند، مفهوم «جامعهء باز» مفهومی مطلوب و در عين حال نيمه عينی
بود و آنها می توانستند از اين مفهوم همچون الگوئی برای بهبود بيشتر
ساختارهای سياسی و اجتماعی زندگی خود سود بجويند. از سوی ديگر، آنان در
همسايگی خود، در ماورای ديوارهای آهنين ايدئولوژی های نوين، مفهوم «جامعهء
بسته» را در کار می يافتند و، از راه تصور غياب مشخصات آن، به چند و چون
جامعهء باز خود بيشتر واقف می شدند. جنگ جهانی در جای جائی از کرهء خاکی
مفهوم «جامعهء باز» را به عينيت مبدل ساخته بود اما، همچنان بخش های عمده
ای از جهان در دايرهء جوامع فروبستهء نظم های سنتی، مذهبی و اخيراً
ايدئولوژيک، اسير بودند و راه خروج شان از آن ظلمات نيز گم شده بود.
***
اما در مورد خودمان کافی نيست که جملات فوق را با فعل ماضی
بياوريم؛ چرا که اگرچه، از پايان نيمهء اول قرن بيستم تا روزگار ما، روند
گشوده شدن جوامع بسته و استقرار دموکراسی، بعنوان شالودهء چنين جوامعی، به
سرعت ادامه داشته است اما، ما، ناباورانه، ناگزيزيم اذعان کنيم که هم اکنون
نيز، بصورتی واقعاً نابهنگام اما آشکارا و انکار ناپذير، در چنين وضعيتی
قرار داريم و هنوز راه خروج مان از اين بن بست مشخص نشده است.
اين اعتراف دردناک از آن رو واقعی است که «جامعهء باز» را می
توان از منظرهای مختلفی ديد و تعريف کرد. مثلاً، در سطح فردی و اجتماعی،
وجود جامعهء باز مستلزم وجود دموکراسی، آن هم در مهمترين جلوهء آن،
«آزادی»، و بخصوص آزادی های سياسی، است و همين وجه فکری است که پس از جنگ
جهانی دوم زمينه را برای نگارش و تصويب «اعلاميهء جهانی حقوق بشر» فراهم
ساخته است؛ سندی که تا همين امروز مهمترين دستآورد خرد بشری بشمار آمده و
برتر از هر کتاب مقدس و مجموعهء سنت و حديثی محسوب می شود. يعنی، اکنون
ديگر هيچ کس نمی تواند منکر اين واقعيت شود که «جامعهء باز» تنها و تنها بر
بنياد «اعلاميهء جهانی حقوق بشر» بوجود می آيد و هر کجا که ادعای يافتن
بديلی آسمانی و زمينی (در قامت مذهب و ايدئولوژی) برای آن مطرح شود بايد
منتظر شکل گرفتن جامعهء بستهء ديگری بود.
جامعه باز دارای دولتی گشوده نيز هست که بر بنياد مفاهيم حقوق
بشر شکل می گيرد و عمل می کند؛ و اين دولت، از لحاظ ساختاری، از يکسو
ادواری و، از سوی ديگر، پاسخگو و سهل گير بوده و، در امر کرداری نيز، شفاف و
انعطاف پذير است.
مجموعاً، می خواهم بگويم که مفهوم «جامعهء باز»، در جلوهء
حقوق بشری خود، می تواند، همچون نورافکنی، به ما کمک کند تا عمق بسته بودن
جامعهء خويش را در يابيم و بتوانيم، بر اساس ادراکی عينی و ملموس، راه خروج
از فروبستگی را تشخيص دهيم.
در اين رهگذر کافی است به چند صفت يک جامعهء باز توجه کنيم و
اين صفات را بمثابه معياری برای تشخيص ماهيت جامعهء خويش بکار گيريم. مثلاً
می توان پرسيد که آيا در جامعهء ما خبری از رعايت مفاد اعلاميهء حقوق بشر
هست؟ و اگر نيست ناچاريم بپذيريم که در جامعه ای بسته زندگی می کنيم. آيا
حکومت و دولت و مکانيسم های سياسی در کشور ما پاسخگو به مردم اند؟ آيا
کارکردشان شفاف است؟ آيا اهل تساهل اند؟ آيا منشاء تبعيض های گوناگون
نيستند؟ آيا مردم را در تصميم گيری دربارهء سرنوشت خويش صاحب و سهيم و حاکم
می دانند؟ آيا قوانين جاری در کشور انسان مداراند يا ريشه در آسمان و سنت
دارند؟
و بالاخره اينکه يکی از نشانه های مورد اجماع نظر اهل فن در
مورد «جامعهء باز» آن است که مردم بتوانند رهبران خود را بدون نياز به شورش
و خونريزی و کودتا و انقلاب برکنار کنند. آيا در جامعهء ما چنين امکانی
وجود دارد؟
***
و اين پرسش آخرين ما را به وضعيت امروز مان بر می
گرداند. انقلاب مشروطهء ايران، پس از سال های طولانی کوشش و گفتمان سازی،
عاقبت در 107 سال پيش تجلی آغاز «ايران نوين» شد و خواست تا درهای فروبستهء
جامعهء قاجاری را بروی جهان بگشايد. و اکنون، مردمانی از سه تا پنج نسل پس
از آن پيروزی، هنوز در جهان زنده اند و ميراث بر آن تجربه محسوب می شوند و
می توانند از خود بپرسيند که در اين «دو قرن آرزو» تا چه حد به رؤياهای
مادران و پدران خويش نزديک شده اند؟ ما می توانيم تحقيق کنيم که چگونه
روحانيت و سلطنت، و برخی از متمم های افزوده شده به دست آنان بر قانون
اساسی مشروطيت، همچون موريانه هائی سمج، پايه های ساختار حکومت مشروط شده
به قانونی انسان مدار را جويده و، در نهايت، در بهمن 1357، کل آن ساختمان
آرزوئی را در سياهچال حکومت مشروعهء دينکاران امامی منحل ساخته اند؟ می
توانيم بکوشيم تا فاصلهء سال 57 و هم اکنون مان از جامعهء باز را نيز
اندازه گيری کنيم تا دريابيم که در همين سه دههء گذشته تا چه حد به اعماق
جامعهء بستهء قبلی خود پرتاب شده ايم. مگر معنای ارتجاع چيزی جز رجعت و
بازگشت است؟ اکنون می توانيم بدانيم که چگونه از لبه های جامعهء باز به
جامعه ای برگشته ايم که هر آن می کوشد تا بسته تر شود، از جهان باز و مدرن
فاصله بگيرد و به اعماق وحش جامعه های ناگشودهء تاريخ برگردد. ما هم اکنون
جلوهء چنين دور شدنی از جغرافيای جوامع باز را در جريان روند مووسم به
«انتخابات رياست جمهوری» شاهديم.
ما که سهل است، اين روزها اهل «اصلاح رژيم»، اهل
مطالبهء «انتخابات آزاد از اين رژيم»، و مناديان «مبارزهء خشونت پرهيز با
اين رژيم» نيز، همگی، با جلوهء غامض اما آشکاری از کمال يابندگی يک «جامعهء
بسته» روبرو شده و از شدت حرمان سر به ديوارهای سنگين اشتباهات خويش می
کوبند.
دو هفته ای مانده به انتخات رئيس جمهور (که در واقع «رئيس
ديوانخانهء حکومتی» و «تدارکچی ولی فقيه» است تا رئيس جمهور مردمان) حکومت
مسلط بر ايران ارادهء خويش را برای بستن کوچک ترين روزنه های رخنه کرده در
ديوار جامعهء بسته مان آشکار ساخته و تصميم گرفته است تا انتخاباتی، به قول
خودشان، سرد و بی نشاط را تحمل کند اما، در مقابل، اين اميد را از مردم
بستاند که در ايران اسلام زده نيز می توان به فرارسيدن جامعهء باز انديشيد.
اگر حکومت، در جريان انتخابات متعدد و «پرشور!» گذشته، از اين
خشنود بود که توانسته است مردم را ـ گروهاگروه ـ به پای صندوق های رأی
بکشاند، اين بار خود موجبات بی رمق بودن کارش را فراهم ساخته و با رد
صلاحيت دو کانديدای توهم زا و (به دلايلی که جای شرح آن اين نيست)
شورآفرين، قفل های سنگين درهای جامعهء بستهء ايران را سنگين تر از هميشه
کرده است. کمی به تصوير خاکستر گرفتهء اين هشت برگزيدهء شورای نگهبان خيره
شده و به سخنان شان گوش فرادهيد تا دريابید که صدای جامعهء بسته چگونه از
حلقوم تاريک آنان بر می آيد و از فرارسيدن روزهای بدتر و اندوهناک تری به
اسيران جامعهء بسته خبر می دهد.
يعنی، می توان مدعی شد که جامعهء امروز ايران از
هميشه بسته تر شده است و حاکميت خونخوار استبدادی همهء تعارف ها را کنار
نهاده و، با غربالی در دست، هرچه و هرکه را که بتواند ـ حتی مزورانه و فرصت
طلبانه ـ نويد گشايشی باشد به زباله دان اسلامی خويش پرتاب کرده است.
***
و اين ـ بی شک ـ سرآغاز عصر تازه ای است که اگر از يکسو
دردناک و دلهره آفرين می نمايد اما، از سوی ديگر، می تواند امر يک سره کردن
کار را در ديدگان مردمی واقع بين شده ممکن تر از هميشه نشان دهد.
چرا؟ از اين رو، که اهل فريب و دغا، تا کنون با
تزريق توهماتی، برگرفته از تعاريف و مشخصات جامعهء باز، می کوشيدند گوهر
فروبستگی جامعهء اسلام زدهء ايران را پوشيده بدارند و، لاجرم، «انتخابات»
يکی از صندوق های شعبدهء اين دغلکاران بوده است. يعنی، تمام جريانات «اصلاح
طلبی»، «مطالبه محوری» و «خواستاری انتخابات آزاد به دست همين رژيم»، کار
خود را با نسخه برداری تقلبی از روی مشخصات «جامعهء باز» انجام می داده
اند. اما اکنون به نظر می رسد که حکومت مصلحت خود را در اين ديده که همين
تقليد مضحک را نيز تعطيل کند، انتخابات نمايشی خويش را از شور بياندازد و،
در مراسمی پوچ و شرم آور، يکی از برکشيدگان نالايق خود را بعنوان منتخب
مردم به جامعهء جهانی عرضه بدارد. و ما، چه بخواهيم و چه نه، با مختصر
انديشيدنی، می توانيم پيام پيچيده در اين تصميم مصلحت انديشانه را استخراج
کنيم.
حکومت می گويد که قصد دارد توهم ايجاد جامعهء باز را تعطيل
کند. ديگر وقت ندارد که به بازی تقليد از تجليات آنگونه جامعه متشبث شود.
رفسنجانی، اين دکتر فرانکشتين اسلامی، اين معمار جنگ و صلح، شکنجه و اعدام،
قتل های زنجيره ای در داخل و خارج کشور، بر باد دهند استقلال اقتصادی
ايران، هديه کنندهء ثروت های ملت به سرداران سپاه؛ آری حتی اين «جرثومهء
جنايت» نيز به بسته بودن جامعه ای که خود آفريده اذعان می کند وقتی با
اهالی ستاد انتخاباتی اش بدرود می گويد و می نالد که ديگر، در سایهء نظام
اسلامی، هیچ کس نمی داند فردا چه می شود و وضع آن قدر خراب است که برای
پذیرش مسئولیت باید ایثار کرد و "سایه افکنان" نادان اند و نمی دانند چه می
کنند و عقل ندارند و خصومت و افتراق جامعه را پر کرده است، آن سان که ديگر
به دشمن خارجی نیازی نیست چرا که مشکلات از درون در حال وقوع اند.
اين ها، تازه، ادراک مردی است که از دل همين نظام برآمده،
فرمانده کل جنگ، رئيس جمهوری هشت ساله و رئيس مجمع تشخيص مصلحتی بيست و چند
ساله و عضو دائمی مجلس نخبگان رهبری اش بوده است و اگر حرفی می زند هنوز،
نه به سودای ايجاد يک جامعهء باز، که در پی ايجاد جامعهء بسته ای است که
بتوان در آن تصور موهوم امکان تحول و گشودگی را همچون آمپولی تقويتی و توهم
زا به بدن نيمه مردهء جامعه ای اسلام زده تزريق کرد و برای خود، و
اشرافيتی که بيش از سه دهه بر فراز اين ساختار منحوس ساخته شده و قوام
يافته، عمر بيشتری خريد.
به نظر من، آشکار شدن قطعی بسته بودن جامعه و نظام سياسی آن،
با همهء کراهت و رنج آوری که در آن موج می زند، می تواند مبداء حرکت مردم
ما به سوی روشنائی فروخفته در انديشهء جامعهء باز باشد؛ می تواند انسان
مداری، ملت سالاری، دموکراسی سکولار، حقوق بشر، انتخابی و پاسخگو بودن
حکومت و دولت، شفافيت روند های سياسی و عزل پذيری مقامات کشوری را بعنوان
راهنماهای حرکت بعدی جامعه به سطح تفکر مردم آورده و آنها را به اجزاء يک
گفتمان جديد که در «دو قرن تلاش برای آزادی» ريشه دارد مبدل سازد.
***
اما، من اگرچه اين همه را می بينم و باز می گويم، دريغاگوی
اين واقعيت گريزناپذير نيز هستم که بايد به يک «اما»ی بزرگ نيز اشاره
کنم...
به نظرم من، اگر بپذيريم که، از 24 خرداد پيش رو، دوران جديدی
از تاريخ معاصر ما آغاز خواهد شد که در آن ديگر توهمی نسبت به باز بودن
بالقوهء ساختار سياسی وجود ندارد آنگاه بايد بيش از هميشه مراقب روشنفکران و
کوشندگان سياسی و اجتماعی خويش نيز باشيم؛ چرا که آنان، و تنها آن، مسئول
شکل دادن به «گفتمان جامعهء باز» برای آيندهء ايرانند و اگر در اين مورد
اهمالی از خود نشان دهند در واقع وظيفهء آگاه و ناآگاه خود را در امر واکنش
نشان دادن به شرايط واقعاً موجود جامعهء کنونی از دست فروهشته و آلودهء
خيانت و نارواکاری های مهلک و تاريخی شده اند.
اکنون دوران امتحان اين نخبگان و روشنفکران و کوشندگان فرا
رسيده است تا نشان دهند که آيا حاملان جامعهء باز فردای ايرانند يا اينکه،
بخاطر سرسپردگی به بيگانه، خودخواهی های پليد شخصی، و آمادگی ذهنی نداشتن
برای استقبال از جامعهء باز، با دست ذهنيت هائی عقب مانده، درهای قابل
گشايش را می بندند، از وقوع اجماع نظر و عمل ِ خواستاران جامعهء باز
جلوگيری می کنند و می گذارند تا نسلی ديگر در فضای مسموم جامعهء بستهء
ايدئولوژی زده و در مذهب سوختهء کنونی دست و پا زند و زندگی بی جاگزين ِ
خويش را به هدر رفته ببيند.
آری، اکنون وقت آن رسيده که به رد و ابرام طرز سخن گويندگان
نپردازيم و بجای آن به اين نکته توجه کنيم که آنچه می گويند تا چه حد از
عطر و خبر فردای جامعهء بازی که می تواند از آن ايرانيان نيز باشد، سرشار
است؛ همان گمشده ای که در سخن شيرين حافظ با اين تمنا بيان می شود که «ای
صبا! نکهتی از خاک ره يار بيار / ببر اندوه دل و مژدهء ديدار بيار // تا
معطر کنم از لطف نسيم تو مشام / شمه ای از نفحات نفس يار بيار...»
گوهر
عشقی، مادر ستار بهشتی؛ در نامه ای خطاب به علی اکبر ناطق نوری، مسئول
دفتر بازرسی آیت الله خامنه ای؛ از ایشان خواسته تا از تمام ظرفیت های ممکن
این دفتر استفاده نموده و راه را برای برگزاری دادگاهی عادل برای رسیدگی
به پرونده قتل فرزندش؛ هموار نمایند.
