نگاهي به...

تاملی بر ظهور و رشد عصر روشنگری در تاریخ و تمدن انسان .بخش دوم

چراجهان اسلام از عصر روشنگری محروم مانده است ؟ به قلم : کاظم رنجبر ، دکتر در جامعه شناسی سیاسی . بخش دوم 5 ماه سپتامبر 2013 . عصر روشنگری ، یک جنبس روشنفکری است که مورخین سر آغاز آن را قرن 18 میلادی ثبت کرده اند . هدف آن در حقیقت گذرانسان متفکر و جامعه از تاریک اندیشی به مرحله شناخت عقلی و علمی جهان و جهان هستی است . در این جنبش فرهنگی و علمی ، فلاسفه ، دانشمندان در رشته های ستاره شناسی ، فیزیک ، شیمی ریاضیات ، معماری ، طبیعیات ، نقش اساسی داشتند . در حقیقت این بلوغ جامعه از منظر عقلانیت و علم ، در مخالفت با دین وخرافات دینی ادیان ، و سوء استفاده کلیسا و قدرت های استبدادی ازدین و باورهای دینی بود . از آن نظر این قرن را مورخین عصر روشنگری می نامند که معنی و مفهوم روشنی – روشنائی ، در راستای تجمع و تنوع و گوناگونی جریان فکری و حساسیت های نقش آفرینان این مرحله از تاریخ ، برای بالا بردن آگاهی جامعه و کنار گذاشتن تاریک اندیشی و فقر علمی بود . انقلاب شکوهمند انگلستان در سال 1688 ، میتواند به عنوان اولین شاخص قرن روشنگری باشد . ولی برای مورخین فرانسه ، مرحله پایانی دوره تاریک اندیشی جامعه و شروع عصر روشنگری ، پایان دوره سلطنت لوئی چهاردهم (1643-1715 ) و انقلاب کبیر فرانسه 1789 ، یعنی مرحله باروری عصر روشنگری میدانند . قرن روشنگری بر این هدف است که جامعه را از طریق روشنائی علمی – شناخت – و نه روشنائی مجازی (نور الهی - نور کلیسائی ، و صدور احکام دینی و پادشاهی و سلطنت مطلق )، بلکه از طریق تعلیم و تربیت و آموزش علوم ، انسان را از خرافات و جهل نجات بدهد . در این عصر از طریق نوشته های فلاسفه و نخبه گان اروپائی ، که به سوی نو گرائی روی آورده بودند ، یک «جمهوری صاحبان قلم و روشن بینی و روشنگری » بصورت مجازی تشکیل شده بود ، که در واقع مجموعه اندیشه های این متفکرین فضای دیگری دربین صاحبان اندیشه –علم - و صنعتگران باز کرده بودند . از طریق این نوشته ها ی این دانشمندان ، و چاپ و انتشار آن آثار ، فضای دیگری در اروپا حاکم شده بود . تغیر لحن فلاسفه ، عصر روشنگری ، در ضدیت با دستگاه روحانیت فاسد و مرتجع در سلهای 1750 در متون ادبیات سیاسی ، تاثیر می گذارند . در فرانسه در این سالهای قبل از انقلاب ، این ادبیات سیاسی ضد خرافات و تاریک اندیشی دستگاه کلیسا و فساد حاکم در این دستگاه ، ابتدا توسط فلاسفه و بعد توسط انقلابیون مورد استفاده قرار می گرفت . . تاریخ نگاری این اصطلاح «قرن روشنگری » را برای ابدیت در تاریخ بشریت ثبت کرد . این جملات بیان فکری روشنفکران عصر روشنگری است : منطق و عقلانیت تمام انسان ها را به شعور و آگاهی هدایت می کنند . منطق و عقلانیت نور هستند . فراموش نکنیم منظور از نور فقط یک جرقه اشعه کوچک نور نیستند ، بلکه امواج بیکران نور هستند . عصر روشنگرائی شاهد و همراه یک دید نو اندیشی و گسترده از جهان هستی و جوامع بشری است ، که حد اقل یک چهارم قرن هیو دهم ، جامعه اروپا را در خود فرو برد . خطوط اصلی اندیشه های عصر روشنگری به ترتیب عبارتند از : 1- برتری دید علمی بر دید «حکمت الهی » در چهار چوب این دید علمی ، انقلاب فکری و علمی نظریه نیوتن ، نمونه بسیار بارز و روشن این اصل است . 2-اندیشه سیاسی، ناشی از نتیجه نظریه قرار داد ی (چون بیان و تفسیر قرارداد اجتماعی – در راستای اداره جامعه) دست آورد آن آثار فلسفی سیاسی جان لاک فیلسوف انگلیسی است . جان لاک متولد 1632 –مرگ 1704 از فیلسوفان قرن 17 میلادی انگلستان بود که بطور گسترده به عنوان پدر لیبرالیسم کلاسیک شناخته می شود . لاک از مهمترین مفسرین نظریه قرارداد اجتماعی و پیرو مکتب تجربه گرائی است . نظرات او بر پیشرفت شناخت سیاسی و فلسفه سیاسی موثر بود . او از تاثیر گذار ترین اندیشمندان عصر روشنگری شمرده می شود . نوشته های او بر ولتر و ژان ژاک روسو و بسیاری از اندیشمندان اسکاتلندی و انقلابیون آمریکائی اثر گذار بودند . این تاثیر را می توان در اعلامیه استقلال ایالات متحده آمریکا مشاهده کرد . فرضیه جان لاک در مورد ذهن معمولا خاستگاه تصورات امروزی در مورد آگاهی و خود آگاهی شمرده می شود . این فرضیه در آثار فیلسوفانی چون دیود هیوم ، ژان ژاک روسو و امانوئل کانت بر جستگی می یا بد . جان لاک اولین فیلسوفی بود که «خود » را از طریق استمرار« هوشیاری » تعریف کرد . او معتقد بود که: انسان ها چون لوح پاک دست نخورده و تهی از دانش زاده می شوند و هیچ دانسته درونی و ذاتی ندارند (منظور برای هیچ انسانی از آسمان وقدرت های مافوق طبیعت وحی و آیه نازل نمی شود ) بشر هرچه می داند از مشاهده و تجربه بدست می آورد . ماخذ (1) 3- رشد شعور و نقد اندیشه نمونه اش آثار پیر بائیل : Pierre BAYLE- متولد 1647 –مرگ 1706. در سال 1684 پیر بائیل یک نشریه نقد ادبی – تاریخی – فلسفی و الهیات منتشر کرد و عنوان آن : اخبار جمهوریت ادبی – ( Nouvelles de la République des Lettres) بود ، که در تمام اروپا مورد توجه صاحبان فرهنگ و ادب و علم قرار گرفت . در این نشریه ، پیر بائیل با چاپ و انتشار آثار جدید ادبی و علمی ، متفکران اروپا را نه تنها با این آثار آشنا می کرد ، بلکه با متفکرین و دانشمندان اروپائی ارتباط برقرار می کند . در عین حال دانشمندان اروپائی از این طریق با اهل قلم و فلسفه ارتباط برقرار می کنند . در سال 1687 ، پیر بائیل بخاطر بیماری انتشار این نشریه را متوقف می کند و فرد دیگری : نام : هانری باسناژ دو بئوال (متولد 1657- مرگ 1710 – (Henri Basnage de Beauval ) انتشار این نشریه را بر عهده می گیرد . در سال 1685 ، پیر بائیل از خبر مرگ برادرش ژاکوب – Jacob در زندان باخبر می شود ، در حقیقت این قتل توسط کشیشان کلیسا و ماموران حاکم این قدرت استبداد دینی انجام گرفته بود حاکمان دین افشاء استبداد دینی و افشاء جهل و خرافات دینی و افشاء عدم وجود مدارا و تفاهم دینی و افشاء عدم تحمل کلیسا نسبت به پیروان سایر ادیان را تحمل نمی کردند . 4- تقدس زدائی از نظام سلطنتی توسط آثار : لوئی دو لا هونتان .( Louis de La honta- متولد 1666- مرگ 1716 ) نمونه کارهای روشنفکری که او و همفکران او درسال 1710 در اروپای در گیر جنگ های مذهبی ، تسامح و مدارا ، همچنین در زمینه های مختلف منجمله اقتصاد و سیاست بودند که جامعه را تحت تاثیر قرار دادند . اندیشه های پیشرفته و مترقی در زمینه های مختلف وجوهر آثار نیکلا کندورسه بود . (Nicolas Condorcet – متولد 1743- مرگ 1794) اثر معروف او : روند تکاملی شعور انسان : Esquisse d’un tableau historique des progrès de l’esprit humai- ترجمه :نظر اجمالی به روند تاریخی پیشرفت شعور انسانی ، طرفداران روشنگری عامل اصلی و نقش آفرینان مبارزه علیه استبداد حکومتی و دینی هستند که با استفاده از ظهور عصر روشنگری ، در تمام زمینه های زندگی اجتماعی اروپا ، نقش موثر داشتند . این انگیزه های معروف امکان تهیه و تصویب قوانین و ظهور آداب و رسوم جدید در اروپا شدند ، که در نهایت انقلاب فکری در زمینه های جامعه شناسی ، شناخت علم سیاست از منظر دید و اعتبار ماهیت انسانی و عقلانی انسان ، پایه گذاری شد . با رشد نظری اندیشه های فلسفی با ماهیت ارزش معنوی حقوق انسان ، این بار فلاسفه به نوشتن قناعت نمی کنند ، بلکه به شخصه هر کدام در دفاع از اندیشه های خود با وجود خطر تهدید ودستگیری و زندانی شدن توسط حاکمان مستبد ، و کشیشان و رهبران دینی جاهل و خود کامه ، وارد فعالیت های اجتماعی می شوند . در این عصر ، طرفداران روشنگری عامل اصلی و نقش آفرینان و در عین حال مبارزان علیه استبداد حکومتی و دینی هستند ، که با استفاده از زمینه های مناسب این تحولات اجتماعی ، یعنی عصر روشنگری، در تمام زمینه های زندگی اجتماعی اروپا ، نقش موثر داشتند . این انگیزه ها مهم ، امکان تهیه و تصویب قوانین و ظهور آداب و رسوم جدید در اروپا شد ،که در نهایت انقلاب فکری در زمینه های جامعه شناسی ، شناخت علم سیاست از منظر دید و اعتبار ، ماهیت عقلانی انسان ، درجامعه ارزش و اعتبار گرفت . با رشد نظری اندیشه های فلسفی با ماهیت ارزش معنوی حقوق انسانی ، این بار فلاسفه به نوشتن قناعت نمی کنند ، با وجود خطر تهدید و دستگیری و زندانی شدن توسط حاکمان مستبد ، بشخصه هر کدام وارد مبارزات اجتماعی می شوند . Denis Diderot -1713-1784 : - دونی دیدرو ، Jean Le Rond D’Alembert 1717-1783- ژان لوروند دولامبر ، بیش از 20 سال عمر خود را برای نوشتن و چاپ فرهنگستان معروف :Encyclopédie-در 28 جلد می گذرانند ، که حد اقل 11 جلد آن همراه با تصویر و نقاشی در باره شناخت و علوم هستند . تمام دانشمندان معتبر قرن در فراهم آوردن این فرهنگستان شرکت می کنند . چاپ و انتشار این اثر بزرگ از سال 1751 تا سال 1772 طول می کشد. چاپ و انتشار این فرهنگستان به مذاق حاکمان مستبد خوش نمی آید . دونی دیدرو یکی از نقش آفرینان این فرهنگستان مدت چند ماه به اتهام :« پخش اندیشه های خطرناک در جامعه » چند ماهی زندانی می شود . ولی اندیشه های دیدرو و همرزمانشان در واقع مبارزه علیه «تاریک اندیشی » در راستای تشویق پادشاه معروف فرانسه لوئی چهاردهم ، این دانشمندان بزرگ و معتبر را به حضور می پذیرد و برای اولین بار ،« آکادمی سلطنتی علوم فرانسه » توسط پادشاه فرانسه بنیانگذاری می شود . در عصر روشنگری همزمان با ترقی و توسعه اندیشه های فلسفی در زمینه های نوع حکومت و اداره جامعه در سایر رشته چون فیزیک شیمی ، ریاضیات ، ستاره شناسی ، الکتریسیته ، مطالعات عمیق و کشفیات مهم توسط متخصصین چون ، لاوازیه ، کلومبو ، کاواندیش - لینه – رآمور - بوفون – ژوسیو - لامارک ، با تکیه بر منطق عقلی ، فلسفی و علمی فلاسفه عصر روشنگری در علوم طبیعی و حیات موجودات زنده در کره خاکی ، به مطالعات عمیق دست زدند ، که با نام : تاریخ طبیعی فصل جدیدی در علوم طبیعی گشودند . در رشته های ستاره شناسی ، فیزیک نیز چنین پیشرفت هائی فوق العاده انجام یافت . درسال 1662 برای اولین بار در فرانسه در شهر : Caen – واقع در ایالت نرماندی در شمال غربی این کشور ، اولین اکادمی فیزیک این کشور بنیانگذاری شد . این تحولات فلسفی ، سیاسی و علمی در همان عصر در سایر کشورهای معتبر اروپا ، چون انگلستان نیز انجام شد. * * * در پایان این بخش زندگی نامه خلاصه شده فیلسوف و ریاضی دان معروف فرانسه برای خوانندگان گرامی اینجا نقل میکنم . ولی لازم است هموطنان بدانند که شحصیت های با فرهنگ ایرانی و ایران دوست نیز بیش از یک قرن است برای حاکمیت نظام دموکراتیک دور از جهل و خرافات و استبداد سلطنتی ، دینی مبارزه می کنند و و در این راه ، حتی جان خود را فدای آرمانهای بشردوستانه و ملت ایران می سازند ، منجمله زنده یاد احمد کسروی . زنده یاد احمد کسروی است که با آثار وزین خود به ایران و ایرانی خدمت صادقانه ای کرده است ، در نهایت می بینیم چنین انسانها فرهیخته ، با فتوای یک آخوند بیسواد فاقد عرق ملی و میهنی ناجوامنردانه بنام «اسلام » به قتل می رسند . فراموش نکنیم ، که احمد کسروی هم آخوند زاده بود و هم آخوند . ولی وقتی به حدی از شعور فردی و اجتماعی و سیاسی رسید ، علنا گفت : من نان این لباس را نمی خورم ،و لباس آخوندی را ت