نشر نقطه و ادبیات زندان، متن سخنرانی مهناز متین در هفتمین گردهمایی سراسری درباره کشتار زندانیان سیاسی در ایران
مهناز متین
صحبتی که من امروز دارم، مرور کوتاهی است به کارهای منتشر شده توسط نشر نقطه در ربط با زندان و شکنجه. همین جا تأکید کنم که هر جا از زندان صحبت می‌کنم، مقصودم زندان سیاسی است. زندان در معنای کلی، مقوله‌ای‌ست بسیار گسترده که می‌بایست به طور جداگانه مورد بررسی قرار گیرد.ـ
از هنگام تأسیس نشر نقطه (1374/1995) یکی از موضوعات و محورهای اصلی کار نقطه، پدیده‌ی زندان و شکنجه به طور کلی و زندان و شکنجه در جمهوری اسلامی به طور ویژه بوده است.ـ
حکومت‌های استبدادی و خودکامه‌ای که پی در پی در ایران بر سر کار بوده‌اند، از خشونت – آن هم در بیرحمانه‌ترین شکلش یعنی زندان و شکنجه به دلایل عقیدتی و سیاسی- به عنوان ابزار اصلی سرکوبگری استفاده کرده‌اند و این یکی از دلایل مهم تدوام خودکامگی و استبداد در ایران است. به همین اعتبار هم، پژوهش و تأمل در این باره، در برابر تمام کسانی قرار دارد که به تحول دموکراتیک ایران فکر می‌کنند.ـ
نشر نقطه که کارش را از 22 سال پیش آغاز کرد، فرآوردهای انتشاراتی گوناگونی داشته است:فصل‌نامه‌ی نقطه که 9 شماره‌اش منتشر شد؛ کتاب نقطه که گاهنامه بود و دو شماره‌اش منتشر شد؛ و نیز کتاب‌هایی که با موضوعات گوناگون از آن زمان تاکنون منتشر شده و امیدواریم از این پس هم نشر آنها ادامه یابد.ـ
در همان شماره‌ی 1 فصل نامه نقطه (بهار 1374/1995) مقاله‌ای درباره‌ی قربانیان شکنجه آمده که چاپش به مناسبت انتشار نامه‌ی معروف زنده‌یاد سعیدی سیرجانی “بازجوی عزیز” بود. نویسنده در این مقاله، وضعیت‌هایی بررسی کرده که شرایط زندان و اِعمال شکنجه زندانی را به جایی می‌رساند که اتهامات واهی و یا حتا واقعی را – در مواردی که از منظر حقوق بشر اساساً جرم محسوب نمی‌شوند- در مورد خود به عنوان جرم و کار خلاف به رسمیت می‌شناسد. به باور نویسنده‌ی مقاله، جمهوری اسلامی مانند حکومت‌های خودکامه‌ی دیگر، از زندان و شکنجه فقط برای سرکوب مخالفان و تدوام بقای خود استفاده نمی‌کند. بلکه به شکنجه به عنوان یک فریضه‌ی دینی نگاه می‌کند که در خدمت “رستگاری” شکنجه‌گر و همچنین شکنجه‌شده قرار می‌گیرد.ـ
در همین شماره‌ی نخستِ فصل‌نامه‌ی نقطه، جنایات و کشتار در دوره‌ی شاه هم فراموش نشده است. مقاله‌ی گزارش یک جنایت، به قتل 9 زندانی سیاسی در سال 1354 در تپه‌های اوین می پردازد که در میان‌شان زنده‌یاد بیژن جزنی و یارانش بودند و همچنین دو زندانی مجاهد خلق.ـ
در شماره‌ی 2 فصل‌نامه‌ی نقطه (تابستان 1374/1995): مقاله‌ای داریم درباره‌ی کتاب “نبرد نابرابر” که یادمانده‌های نیما پرورش از هفت سال زندانش در جمهوری اسلامی است. کتابی که مجازات کسانی را توصیف و تصویر می‌کند که نمی‌خواستند آن طوری زندگی کنند و آن طوری فکر کنند که جمهوری اسلامی می‌خواست آنها را به آن وادار کند.ـ
در شماره‌های 3، 4 و 5 فصل‌نامه‌ی نقطه هم مطالبی درباره‌ی زندان درج شده است. از جمله در شماره‌ی 3 که مجموعه مطالبی دارد درباره‌ی سانسور در ایران که طبیعتاً در آن از زندان هم گفته شده؛ یا شماره‌ی 4-5 که مجموعه‌ای درباره‌ی انقلاب بهمن 1357 که در آن نوشته‌ای به اعتصاب غذای زندانیان سیاسی ایران در زندان قصر در آستانه‌ی انقلاب 57 اختصاص دارد.ـ
اما مهم‌ترین کاری که فصل‌نامه‌ی نقطه در ربط با زندان و شکنجه کرده، در شماره‌ی 6 (تابستان 1375/1996) منتشر شده که مجموعه‌ی مفصلی ست با همین عنوان که بخش عمده‌ی مجله را به خود اختصاص می‌دهد. انتشار این مجموعه همزمان است با سالگرد قتل‌عام سال 1367. بخش عمده‌ی این مجموعه، بررسی نهاد زندان و شکنجه در جمهوری اسلامی است؛ اما به بررسی این پدیده در برخی نقاط دیگر جهان هم توجه شده است. رشته‌ی کلام عمدتاً به زندانیانی داده شده که این تجربه را از سر گذرانده‌اند. هرکدام روایت خود را گفته‌اند تا در درک و فهم وضعیت زندان به خواننده کمک کنند؛ وضعیتی که در آن یک زندانی می‌ایستد و اعدام می‌شود؛ دیگر تاب نمی‌آورد و می‌شکند، و سومی مقاومت می‌کند و زنده می‌ماند. آنها از تأملات‌شان می‌گویند درباره‌ی انسان، مناسبات انسانی، رفتار انسان‌ها با هم. موضوعات دیگری هم به میان می‌آید: از جمله خانواده‌ها؛ کودکان بند، یعنی کودکانی که به دلیل زندانی بودن مادران‌شان در زندان بودند و این امر که پدیده‌ای است کم نظیر در دنیاست، آزار و شکنجه‌ی مادران را دو چندان می‌کند.ـ
یکی از مقاله‌های مهم این مجموعه، تاریخ‌نگاری زندان است با عنوان تاریخ شکنجه در ایران. در مقدمه‌ی این مقاله، نویسنده یادآوری می‌کند که با وجود اینکه تاریخ ایران آکنده از آزار و شکنجه انسان‌هایی بوده که به دلایل عقیدتی و سیاسی با حکومت خودکامه ناسازگار بودند، اما تا پیش از سال 1357، حتا یک کتاب درباره‌ی زندان سیاسی و شکنجه در ایران در دست نداریم. این مقاله کوشش می‌کند مطالب موجود را گردآوری و ثبت کند.ـ
مطلب جالب توجه دیگر مجموعه‌ی زندان در شماره‌ی 6 نقطه، کتاب‌شناسی زندان است که شاید نخستین کتاب‌شناسی زندان باشد. بیبلیوگرافی جامعی است که مقالات، جزوه‌ها و کتاب‌هایی را که در این عرصه منتشر شده [البته تا آن زمان] گردآوری کرده است. این کار می‌تواند مبنای خوبی باشد برای کارهای حال و آینده در این عرصه.ـ
مقالات دیگری هم در این مجموعه هست، مانند ترجمه مقاله‌ی نظارت و مجازات از میشل فوکو؛ و یا مقاله‌ی سیاست بی‌رحمی از کیت میلت، نویسنده و فمینیست پرآوازه‌ی آمریکایی که به تازگی از میان ما رفت. یادش گرامی باد!ـ
همین جا یادآوری کنم که نقطه از این شانس بی نظیر برخوردار بود که طراح و نقاش بزرگ ایران زنده‌یاد اردشیر محصص با هر شماره فصل نامه‌ی نقطه همکاری کرده و طرح‌هایی در اختیار آن قرار داده است؛ از جمله طرح‌هایی برای همین شماره‌ی مربوط به زندان و شکنجه. طرح هایی که گاه بیشتر از صد نوشته تأمل و تفکر در آن نهفته است.ـ
شماره‌ی 7 (بهار 1376/1997) مجموعه‌ای را به چپ و جنبش چپ در ایران اختصاص داده. در همین شماره مقاله‌ای داریم با عنوان “چپ و مجازات اعدام” که تأملی است در نفی مجازات اعدام که باورمندان به لزوم رعایت و احترام به حقوق بشر نمی‌توانند به آن بی توجه باشند.ـ
شماره 8 فصل نامه نقطه (زمستان 1376/1998)، دربرگیرنده‌ی مجموعه‌ای‌ست درباره‌ی “روشنفکر و روشنفکری”. در ایران، هر جا که نشانی از روشنفکر و روشنفکری بوده که اغلب ارتباط تنگاتنگی هم با سیاست و سیاست‌ورزی – به ویژه مخالفت با حکومت‌های خودکامه- داشته، زندان و شکجه هیچوقت خیلی دور نبوده است! بنابراین در نوشته‌های این مجموعه که به طور مستقیم به مقوله مورد بحث اختصاص ندارد، تجربه‌های زندان و شکنجه در دوره‌های تاریخی مختلف کم نیستند. در همین شماره، مطلبی داریم با عنوان نگاهی به کتاب در اینجا دختران نمی‌میرند که یادمانده‌های زندان است.ـ
شماره ی 9 و آخرین شماره‌ی فصل نامه نقطه (تابستان 1378/1999) مجموعه‌ای را به مقولات کفر، الحاد و ارتداد و مقولاتی از این دست اختصاص داده؛ یعنی مقولاتی که در ارتباط شان با زندان و شکنجه در جوامعی که تفکر و فرهنگ دینی هنوز بر آنها چیره است، جای تردیدی نیست. خیلی از ما فکر می‌کردیم این مقولات به گذشته‌ی دور تعلق دارند و به دورانی از زندگی بشر که تصور می‌شد مدت‌هاست سپری شده. اما با استقرار حکومت دینی، چه پُر شمار انسان‌هایی که به بهانه‌ی این به اصطلاح جرم‌ها به زندان انداخته شدند، شکنجه شدند و در برابر جوخه اعدام قرار گرفتند.ـ
در دو شماره‌ی گاهنامه‌ای که عنوان کتاب نقطه دارند نیز مقالاتی درباره‌ی زندان و شکنجه چاپ شده است؛ به ویژه در شماره‌ی 2 نوشته‌ای آمده با عنوان روانشناسی شکنجه که ترجمه‌ای است از یک نویسنده سوئدی که به باور او شکنجه رادیکال‌ترین بیان تمایل قدرتمندان برای غلبه بر مخالفت فرضی یا واقعی علیه نظم موجود است. از این زوایه، شکنجه افراطی‌ترین شکل رابطه‌ی بین قدرت سیاسی و قدرت اجتماعی است؛ و به قول فرانس فانون: شکنجه چیزی نیست مگر پیامد منطقی اعمال قدرت سرکوبگرانه.ـ
اما مهم ترین کاری که نشر نقطه در ربط با زندان و شکنجه در جمهوری اسلامی انجام داده، دو جلد کتاب زندان است به کوشش ناصر مهاجر که جلد نخست آن در 1377/1998 منتشر شد و جلد دومش در 1379/2001.ـ
این مجموعه‌ی دو جلدی که شاید نزدیک به 70 نفر در تدوینش شرکت کردند، کار پژوهشی جامعی‌ست که کوشیده تا در حد امکان، همه‌ی سویه‌های پدیده‌ی زندان سیاسی را مورد بررسی، بازبینی و تأمل قرار دهد. با نوشته‌ای درباره‌ی پیشینیه زندان در جمهوری اسلامی آغاز می‌شود که زندان را به چند دوره تقسیم می‌کند: از 57 تا 60؛ از 60 تا 64؛ از 64 تا 67 و از 67 به این سو؛ با توضیح ویژگی‌های هر دوره.ـ
شهادت و روایت زندانیان، بخش مهمی از این مجموعه را در برمی‌گیرد. همین جا لازم است از آنها سپاسگزاری کنیم؛ چرا که با بازگویی یادمانده‌ها، رنج و دردی جانکاه را دوباره زندگی کردند؛ و این آسان نیست. این روایت‌ها، موضوعات گوناگونی را در برمی‌گیرد: دستگیری و بازداشت؛ بازجو و بازجویی؛ آزار و شکنجه‌ی زندانی در اشکال مختلف؛ سلول انفرادی؛ دادگاه و محاکمه؛ زندگی در بند؛ ملاقات؛ خانواده. باید بر استقامت و مبارزه‌ی خانواده‌ها ارج بگذاریم؛ چرا که اگر این مبارزه و از جمله، آنچه به جنبش مادران خاوران معروف شد نبود، ثبت تاریخ زندان شاید با کمبودهای جدی مواجه می‌شد؛ چرا که اگر همت و پیگیری آنها نبود، بی تردید بخشی از تجربه‌ها و بخشی از آنچه اتفاق افتاد، اساساً برملا و منتقل نمی‌شد.ـ
در این مجموعه، به کودکان زندان نیز پرداخته شده ست. هم چنین به زن بودن در زندان جمهوری اسلامی و ویژگی‌های آن. فرهنگ و آداب عقب‌مانده جامعه‌ی پدرسالار، طبعاً در پشت دروازه‌های زندان متوقف نمی‌شود و زنان زندانی دست به گریبان مشکلات ویژه‌ای هستند که مردان زندانی نیستند.ـ
در روایت‌هایی که آمده، نمونه‌های بسیاری داریم از مقاومت و ایستادگی زندانیان؛ چه آنهایی که این مقاومت و ایستادگی به بهای از دست دادن جان برایشان تمام شده؛ و چه آنهایی که جان به در بردند و بیرون آمدند. شماری از همین‌ها، راویان روایت‌هایی هستند که شناخت ما از آنچه در زندان‌ها گذشته، ممکن می‌کند. اما در کنار این مقاومت‌ها، شکستن‌ها، ندامت‌ها و توبه‌ها هم بود. آنها هم روایت شده‌اند. از مناسبات میان زندانیان، از انسانیت و از خودگذشتگی، از ایثار و همیاری میان زندانیان گفته شده که نمونه‌های بی شماری از آن وجود دارد؛ اما از تنگ نظری، فرقه گرایی، سکتاریسم و بایکوت هم سخن رفته است. زندان، فشرده‌ای است از جامعه‌ی بزرگ بیرون از زندان. تربیت و فرهنگ بیرون از زندان هم پشت دروازه‌های زندان متوقف نمی‌شود و به درون زندان می‌آید و رفتار زندانیان را در این محیط بسته و بغایت دهشتناک، تحت تأثیر خود قرار می‌دهد.ـ
از موضوعات دیگر این مجموعه (به ویژه در کتاب دوم)، مسئله روان‌پریشی در زندان است و نمونه‌های دردناکی که وجود داشته و همچنین از اقدام به خودکشی برخی از زندانیان.ـ
از اعدام‌ها سخن به میان آمده و بیوگرافی‌ای از شماری از اعدامی‌ها به دست داده شده است. نمونه‌هایی از وصیت‌نامه‌ها چاپ شده. از نامه‌هایی که زندانیان به بستگان‌شان نوشتند، نمونه‌هایی می‌بینیم. مسائل و مشکلات اقلیت‌های مذهبی از زبان خودشان روایت شده است.ـ
بخشی از گزارش هیئت‌های بین‌المللی که از زندان‌های ایران بازدید کرده‌اند، در این کتاب آمده. از آزادی و زندگی پس از زندان هم مطالبی درج شده. از هنر در زندان گفته شده؛ اشیایی که با امکاناتی ناچیز تهیه می‌شدند؛ از طرح‌ها و نقاشی‌های زندانیان که زینت‌بخش صفحات این دو کتاب هم هست.ـ
در این دو کتاب، در کنار روایت زندانیان، شماری نویسنده، هنرمند و شاعر هم در تدوین مطالب سهیم بوده‌اند و تأملات و تجربیاتشان را با خواننده در میان گذاشته‌اند.ـ
پیش و بعد از این مجموعه‌ی دو جلدی کتاب زندان، نشر نقطه کتاب‌های دیگری هم در این زمینه منتشر کرده است:ـ
– و هنوز قصه بر یاد است؛ یادمانده‌های حسن درویش (1376/1997): یکی از ویژگی‌های این کتاب، این است که از زندان شهرستان (مشهد) روایت می‌کند که تا آن زمان شاید در خاطره‌نویسی زندان چندان رایج نبود. و دیگری اینکه نویسنده از دوران نوجوانی و موقعیت خانوادگی شروع می‌کند، تا به انقلاب و فعالیت سیاسی می‌رسد و بعد زندان. همین ویژگی موجب جذابیت کتاب است.ـ
– کتاب زنان در سایه در سال 1388/2009 منتشر شد. این کتاب، تجربه‌ی 5 زن جوان شهرستانی است که همسران‌شان در دهه‌ی 60 زندانی بودند و بعضاً اعدام شدند. اول تک تک روایت خود را می‌گویند و بعد در یک بحث جمعی. از خلال این روایت‌ها، خواننده با زندگی همسر یک زندانی سیاسی آشنا می‌شود؛ مشکلات روزمره‌اش: از تأمین معاش و دشواری‌های بزرگ کردن فرزند گرفته، تا زندگی مخفی، آوارگی و دربدری از شهری به شهر دیگر، فشار خانواده، نگاه جامعه… مشکلاتی که مردان در وضعیت مشابه، بی تردید دست به گریبانش نبودند و نیستند.ـ
– دفتر شعری نیز نشر نقطه چاپ کرده با عنوان جان باختگان به بوی فردایی نو که سعید یوسف، شاعر خوب ما، برای قربانیان کشتار بزرگ 67 سروده است. اشعار این دفتر، تصویر و توصیف این تجربه‌ی دهشتناک است به زبان زیبای شعر.ـ
– به کتاب‌های دیگر نشر نقطه هم باید اشاره‌ای بکنم؛ به ویژه به گریز ناگزیر در دو جلد که 30 روایت فرار از جمهوری اسلامی است (1387/2008) که گرچه موضوع اصلی آن زندان نیست، اما بخش‌های قابل توجهی از شماری از نوشته‌ها به کم و کیفِ زندان و زندگی زندانی سیاسی در دهه‌ی 60 در زندان‌های جمهوری اسلامی اختصاص دارد.ـ
***
صحبت من، مرور خلاصه و فهرست‌وار کار انتشاراتی نشر نقطه درباره‌ی زندان و شکنجه بود که البته پایان کار ما نیست! کتاب‌های دیگری را امیدواریم در این زمینه منتشر کنیم.ـ
همین جا اضافه کنم که دست اندرکاران نشر نقطه، علاوه بر مطالبی که نشر نقطه منتشر کرده، مقالات و کارهای پژوهشی دیگری در زمینه‌ی زندان و شکنجه انجام داده‌اند که در نشریات و مجموعه‌های گوناگون به چاپ رسیده است.ـ
در پایان میل دارم یادآوری کنم که تمام مطالبی که از آن صحبت کردم، از فصل نامه و گاهنامه گرفته تا کتاب های زندان، در تارنمای نشر نقطه [noghteh.org] موجود است و علاقمندان می‌توانند آنها را به رایگان دانلود کنند و بخوانند. در ضمن بازدید از این تارنما، از کتاب‌های تازه منتشر شده و شیوه‌ی تهیه‌ی آن نیز با خبر می‌شوید. و همچنین مطالبی که در ارتباط با آنچه نشر نقطه منتشر کرده، نوشته شده است: از معرفی و نقد، تا گفتگو و برنامه‌ی رادیویی از سوی دست اندرکاران نشر نقطه و یا کسان دیگر. اینها همه در تارنما گردآوری شده و قابل دسترسی‌اند.ـ
سخنان مهناز متین (از طریق اسکایپ) در” هفتمین گردهمایی سراسری درباره‌ی کشتار زندانیان سیاسی در ایران” با عنوان “حافظه‌ی تاریخی در جدال با سکوت و دروغ”، 29 سپتامبر- 1 اکتبر 2017، هانوفر، آلمان
سی سپتامبر 2017
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر