دررسای کم مانندترین چهر«فرهنگی سیاسی» این بازه تاریخی،علی اکبر دهخدا
احمد رناسی
ای مرغ سحرچواین شبِ تار
یادآرزشمع مُرده یادآر:
سخن
اززنده یاد ونام علی اکبردهخدا ویامیرزاعلی اکبر قزوینی،نام گرفته به«دخو»
می باشد،که آغازبا سروده ایکه برای جان باخته، یارهمررزمِ مبارزش، دربرابر
استبدادِ محمدعلی شاه،«میرزا جهانگیر شیرازی»سرایش داشت وگویی به جاخواهد
بود، دررسای شمع وجودآن نهالِ تنومند ادب وفرهنگ ایران زمین ، ویادی درغم
واندوه اووهم مانندانش، هم !
زنده
یا ونام ، که «دخو»امضاء میکرد، در1275درتهران زاییده می شود، اگرچه ریشه ی
قزوینی داشت. پیش اززایش،«خان باباخان»پدرش باخانواده درتهران سکنی
میگیرند ،واودرده سالگی پدر را ازدست میدهد وسپس«غلامحسین بروجردی»که
ازدوستان خانوادگی آنان بشمار می رفت به آموزش وپرورش اوروی آورد، ودانش
کُهن راازآن دوست کسب می کند!
زنده
یاد دهخدادرهفتم اسفند 1344درخانه اش رخت ازجهان بربست پس از77 سال زندگی ی
مردمی وپای بندی به ارزشهای ملی وآفرینش ارزنده ترین دست آوردهای ادبی
وفرهنگی ازخود برجای نهاده وسپس پیکره ی آن عزیز مردِ دوران را در«ابن
بابویه»،آرامگاه خانوادگی اش به خاک می سپرند! پس ازدرگذشت آن یگانه
دوران،خانه اش ، به نام او دبستان می شود، اما پس ازچیرگی گرفتنِ استبدادِ
اسلامی، نام او راازآن دبستان برمیدارند، بی آنکه«ابلهان»بدانند نام ویاد
آن بزرگمرد، درپهنه
تاریخِ ایران زمین حک گشته ، ونگین سینه ی ادیبان وفرهنگ دوستان خواهد بود!
باگشایش«مدرسه
علوم سیاسی وابسته به وزارت امور خارجه»، دهخدا درامتحان ورودی آن موفق و
پساز چهارسال،درزمره ی اولین شاگردان، به دیپلم دست می یابد . دهخدا آشنایی
به زبان فرانسه نیز داشت وگه گاه آموزگار زبان فارسی او«محمد حسین
فروغی»درس کلاس رابه عهده ی اومیگذاشت، نیزاز«شیخ هادی نجم آبادی» که خانه
اش نزدیک خانه ی پدری دهخدا بود بسیارکسب دانش می کند! دهخداپس ازپایان
مدرسه ی علوم سیاسی دروزارت امور خارجه به کارروی می آورد ودرسال1281 به
هنگامی که«معاون الدوله غفاری»سفیردرکشورهای بالکان می شود،دهخدا را به
مانند منشی خود به آنجا می بردوبیش ازدوسال در«وین»بودند ودهخداپروای کار
مناسب می یابد برای فراگیری زبان فرانسه وبه هنگامی به ایران برمیگردد که
آغازجنبش مشروطیت است . ابتدا اوچند ماهی رادرجاده سازی راهِ خراسان پیش
امین الضرب وبه مانند مترجم«مسیودوبروک»مهندس بلژیکی، کار می کند! هم
هنگام باپاگرفتن کوشش وتلاشهای آزادیخواهان مشروطه خواه دربرابر
استبداد«محمد علی شاهی» وبه خشت افتادن«روزنامه صوراسرافیل»به هِمت بزرگانی
چون«جهانگیر خان شیرازی ومیرزاقاسم تبریزی»،که اولین شماره آن
در1286انتشارمی یابد، دهخدا پای ثابت آنروزنامه بشمار می آید ودر مجموع سی
ودوشماره چاپ پخش میگردد ودهخدابه فراگشایی رویدادهای«اجتماعی»،درپهنه ی
«سیاسی فرهنگی» باعنوانِ«چرند وپرند»وگونه سبک نوشته هایی که بارِفرهنگی
وادبی نوآور و پرهیخته ای بود،کم همتا درپهنه ی روزنامه نگاری !
زنده
یاددهخدا«دخو» زیر نوشته های خود می نهاد وسخت جزم گرایان رامی
گزانید،لذابرنمی تابیدند پیروان استبدادیان وخشگ مغزان دینی نوشته هایش
ومورد خشم واپسگرایان میبود ومرتبه هایی اورا بی دین ودر مجلس جار وجنجال
بپامیکردند وشکایت«طلاب» را مرتبه هایی با خود داشتن، اما پاره ای از
نمایندگان هم دفاع وبرآن شدن که نوشته های«صوراسرافیل»نشانه ای از تکفیر
نداردوداوریش نیزبرعهده ی وزارت فرهنگ بایسته میدانستند، تا اینکه مرتبه
ای اورا به مجلس فرا خواندند برای پاسخ دهی، که دهخدا میرود وبا توانایی به
آنان پاسخ سزاوار میدهد ، که مخالفین رابه ستوه در می آورد، اما پاره ای
ازاین جزم گرایان مسلح قصد جان او داشتند، ولی ازدرب پشت مجلس اورا بیرون
می برند !
بارخدادکودتای
محمدعلیشاه در1287پاره ای از مشروطه خواهان ازجمله دهخدا به سفارت انگلیس
پناهنده میشوند وشش تن ازآنان ازایران تبعید شدن با پذیرش پرداخت ماهیانه
به هریک150 تومان تا برای یک سال، دورازایران باشند ووزیر نظر سفارت انگلیس
تامرزبرده میشوند،که می بودند«دهخدا محمد نجات،حسین پرویز، تقی زاده
ووحیدالملک»،امابه یاری آزادیخواهانی ازتفلیس به پاریس راه می گیرند .
ازاین عده«تقی زاده،میرزا آقافرشی، محمدعلی تربیت»به دعوت« ادواردبرون» به
لندن می روند ودیگران نمی پذیرند وراهی پاریس می شوند ودرپاریس دهخداهمشهری
دانشمند خود«محمد قزوینی» راپیدامی کند. دهخدا با یاران روزنامه
نگار«صوراسرافیل» که بودند«میرزا قاسم تبریزی، محمد نجات وحسین پرویز»
درسوئیس در شهرکوچکی به نامِ««ایوردُن» به زندگی می پردازند،اما چاپخانه ی
روزنامه شان همواره درپاریس بود ودرجمع سه شماره چاپ پخش می گردد! نوشته
های دهخدا دراین دوره تند وآشکارتربه استبداد می تازد ، ودرشماره سوم سروده
ی جان سوز«یادآرزشمع مرده یادآر» اودرمورد «جهانگیرخان شیرازی» که
همراه«ملک المتکلمین» درباغشاه وبه دستور محمدعلی شاه اعدام شده بود، یار
بسیارگرامی اش که«جهانگیر صوراسرافیل»نام گرفت ،چاپ پخش می شود !
زنده
یادآهسته آهسته دچارتنگی زندگیِ مالی ودیگرگرفتاریهایی دراروپامیگرد د ،تا
به آنجا که بنابر شنیده هایی ، به فکرخودکشی افتادن، تااینکه پس از سه
شماره دی واسفند 1287راهی استانبول می
شود،ودرفروردین1288بادیگرآزادیخواهانی چون«یحیی دولت آبادی، حسین دانش
اصفهانی ومحمد علی تربیت»در«انجمن سعادت»،نزدیک به پانزده شماره«سروش» را
درمی آورند، که مدیر این روزنامه«محمد توفیق» وبه سردبیری دهخدا
وبانویسندگانی چون یحیی دولت آبادی معاضدالسلطنه و حسین دانش اصفهانی،نیز
دراروپا نشر«روح القدس»که ازدهخدا بمانند نویسنده آن سخن رفته است!؟ دهخدا
همواره دراستانبول می بود که مجلس دوره ی دوم، پس ازبرکناری محمدعلی شاه،
برپامیگردد واوگزیده ازسوی مردم کرمان وتهران است ، اما باپذیرش نمایندگی
مردم کرمان به مجلس شورایملی راه می گیردوادامه مبارزات سیاسی خود رادرحزب
«اعتدالیون»دنبال میدارد!
زنده
یاد درشمار«کمیته مهاجرت» بودبه هنگام جنگ جهانی دوم وزمانی که سپاه روسیه
به شمال ایران وارد می شود وبه سوی تهران راه گرفتن، که کمیته یاد شده
ابتدا در«قم» وسپس به«کرمانشاه» به پا می شود. دهخدا پس از پایان گیری دولت
درمهاجرت، به دعوت«امیر مفخم»بختیاری به «چهار محال» می رود ودر«قلعه دزک»
زندگی گرفتن وسود جستن ازکتابخانه امیر مفخم خان، وازاین زمان است که به
اندیشه ی«فرهنگ نامه» وجمع آوری«امثال وحکم»می افتد وبَرومیوه آن نهال
تنومند ی که، گنجینه ای بزرگ فارسی زیرنام«لغت نامه دهخدا»خوانده می شود!
زنده
یاد دهخدا پس ازجنگ جهانی دوم کوشش دارد که ازتلاشهای سیاسی اش بکاهد وبه
کارهای ادبی وفرهنگی ودانشگاهی بپردازد، به ویژه با پای
گرفتن«استبدادرضاشاهی»، لذا دردفتر«وزارت فرهنگ» وسپس دادگستری وازسال
1306به مدرسه ی حقوق ورشته سیاسی، ودرسال 1314 به عضویت«فرهنگستان ایران»
وبا تشکیل دانشگاه تهران، به ریاست«دانشکده حققوق»از1313 تا 1320ورهایی
ایران ازچنگِ دیوِاستبداد وسپس اهریمنِ جنگ ِجهانی دوم!
زنده یاد دهخدادرپی شهریور1320 به نوشتن
مقاله هایی روی می آورد برای مجله«آینده»به دبیری محمود افشار ودر1325 به
ریاست کنگره ی نویسندگان ایران ودر1329ازپایه گذاران «جمعیت مبارزه
بابیسوادی» ونیز ازامضا کنندگان«بیانیه صلح استکهلم» ، وسردبیری پاره ای از
نشریات رابه عهده دارد!
زنده
یاددهخداازدیر باز، بارهبر نهضت نلی ایران،زنده یاد ونام«محمد مصدق»دوستی
وباورمندی همانند داشتند درسویه ی ارزشهای«ملی مردمی» وپایبندی به
خط«استقلال وآزادی»،لذا شگفت آور نبود که با خیزشهای پیش وپس از«ملی شدن
نفت درسراسرکشو»، همگامی با نهضت ملی راازیاد ببرد وبه هنگام پخش
اوراق«قرضه ملی»، آنگونه که گفته اند ، به کوشش وتلاش روی می آورد، و از
جمله کسانی بوده که درخرید ویاری رساندن به نهضت برپای شده ، ازپیشگامان
بشمارآید! چنین است درپی کودتای 28 مرداد ویاری رسانی های اوبه
نهضت مقاومت ملی وازامضا کنندگانِ بیانیه ی مخالفت با کنسرسیوم بود واعتراض
به برپایی دادگاه برای «مصدق» ،یار بی همتای خود ونوشتن که«جزای سنماربه
مصدق دادن،لایق شان ایرانی نیست، آیا میخواهید انتقام انگلیس را از
اوبگیرید!؟» واینگونه ماهیت آن دادگاه راهویدامی سازد!
زنده
یاد دهخدا درپی کودتا ی«انگلیس آمریکا» وبازگردانیدن وبه تخت نشانی
محمدرضا شاه،مرتبه هایی مورداهانت وآسیب از سوی سربکوبگرانِ دولت کودتا
قرار می گیرد، که مرتبه ای هم «حسین آزموده» که به «آیشمن» نام گرفته بود،
درپیشاپیش نیروی سرکوبگربه خانه زنده یاد تجاوز وبه کاوش وبه هم ریزی قفسه
های کتابهای او می پردازد، که زنده یاد ازاو به طنز می پرسد که پشت کتابه
هابه دنبال حسین فاطمی میگردید!؟
کوششهای
بی گسست آن دانشی مردِعزیز ، بَرومیوه ی شیرین وگوارای نهالِ پُربارِ«ادبی
فرهنگی» اش، در1300به یاری دولت «ملی مردمی» مصدق به بار می نشیند به
مانند گنجینه ای بی همتا،آنچه ازسال 1325وبا پافشاری مصدق، همچون ماده ای
ازمجلس گذرانده بودند ووزارت فرهنگ پذیرفتن تاچاپ اثرملی گرانبهایش را
دردستورکارنهند! گفتنی است که جلد اول آن در1318منتشر شده بود، اما درپی
جنگ جهانی دوم وپیشنهاد نمایندگان مجلس وپافشاری مصدق وسپس دردوره نخست
وزیری او به جریان می افتد! گفتنی است که این نهال گران سنگ گسترش بار وبرگ
میدهد وهیئتی اززبان و واژه شناسان به کوشش روی می آورند با معاونت«محمد
معین» ودهخدا نیز با نوشتن وصیت نامه ای، مسئولیت همه ی آن گنجینه را به
عهده ی زنده نام ویاد«محمد معین» گذاشتن، که ابتدادرمجلس و سپس به دانشگاه
انتقال می یابد
اختر به سحرشمرده یادآر
چون باغ شود دوباره خُرم
هفتم اسفند 1391
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر