آزاده سپهری: فرهنگ لاتی و لمپنیسم در موسیقی ایرانی

آدم بعضی ترانه های ایرانی را که می شنود، می بیند بیخود نیست که لات و لومپنی چون احمدی نژاد که حتی در گفتگوهای دیپلماتیک با زبان لاتی حرف می زند، رییس جمهور ایران شده.

به ترانه ی "تهدید"، اثری از آقای شاهکار بینش پژوه گوش بدهید. فکر نکنم کسی در اینکه زبان این ترانه به شدت لاتی ست، شکی داشته باشد. جملاتی چون "فکر میکنی نباشی من می میرم / برو بینیم بابا، بذار باد بیاد" یا "هی منو تهدیدم نکن که میرم / یه چیزی ام دستی میدم، نباشی" و یا "لگام تو به گردنم نچسبید / کم زده بودی چسبش رو، براومد" فقط از دهان یک لات می تواند بیرون بیاید.

خودمحوری، مردسالاری و فرهنگ لاتی آقا شاهکار در بسیاری از ترانه های دیگرش نیز به چشم می خورد. برخورد زشت و لاتی ایشان با زن در سرودن و خواندن ترانه خلاصه نمی شود. در ویدئو کلیپ هایی که از ترانه ی "می میرم" در یوتیوب آمده ( که همگی از تلویزیون برگرفته شده)، اسم زنی که به همراه او می خواند و صدایش هم بسیار بهتر از صدای اوست، به کل حذف شده است. به ادا و اصول های آقای شاهکار هم در حین اجرای این ترانه دقت کنید. سعی دارد اصلا چشمش به خواننده زن نیفتد: یعنی که هیچ ارزشی برای او قائل نیست و او را حتی لایق همآوازی هم نمی داند. نمی دانم این زن خواننده چگونه حاضر شده با این آقا کنسرت بدهد. احتمالا پول خوبی دریافت کرده - مثل نوازندگان ارکستر وین و ایروان که در این برنامه نقش آفرینی کرده اند!

خواننده دیگری که اسم خودش را "قیصر" گذاشته، ترانه ای خوانده به اسم "لات" در ستایش لات ها و فرهنگ لاتی. آخر ویدئوکلیپ اش هم این جملات می آید:

"لات شرف دارد. لات ناموس دارد. لات بودن جرات می خواهد".

نسخه ی کامل این ترانه مثل اینکه به دلیل اعتراض تولیدکنندگان مرتبا از یوتیوب حذف می شود (یک نفر چند روز پیش نسخه کاملش را در یوتیوب گذاشته).

این یکی نسخه فقط یک دقیقه است، ولی گویا همیشه قابل دسترسی ست. اگر لینک نسخه کامل کار نمی کرد، ولی می خواستید آن را ببینید، در بخش جستجوی یوتیوب بزنید: Kaiser- Lat

* * * * *

این یادداشت مرا یاد مطلب کوتاهی انداخت، که حدود دو سال پیش در رابطه با تاثیر لمپنیسم بر ترانه های شاهین نجفی نوشته بودم. گفتم بد نیست اینجا هم بگذارمش. این هم آن مطلب:

نگاهی انتقادی به ترانه های "ما مرد نیستیم" و "ما آخر خطیم"

گروه تپش 2012 و شاهین نجفی، خواننده و ترانه سرای گروه، با ترانه رپ "ما مرد نیستیم" چند هفته ای ست بر سر زبانها افتاده اند. در عرض چند هفته دهها هزار نفر کلیپ این ترانه را از طریق یوتیوب دیده و شنیده اند. کمتر سایتی ست که به تبلیغ برای این گروه نپرداخته باشد و مصاحبه ای را با آنها منتشر نکرده باشد. به تازگی یک ترانه دیگر به نام "ما آخر خطیم" از این گروه ارائه داده شده که با استقبال دست اندرکاران سایتهای اینترنتی گوناگون مواجه شده است. اکثر منتقدین ترانه اول این گروه را به عنوان ترانه ای فمینیستی، و ترانه دوم را به عنوان صدای اعتراض جوانان ایرانی معرفی کرده اند.

ترانه "ما مرد نیستیم" بر خلاف آنچه در وهله اول به نظر میرسد با فرهنگ فمینیستی بسیار فاصله دارد. گفتن اینکه "ما مرد نیستیم" چون مبارزه نمی کنیم و غیرت نداریم، خود نشانگر این است که ترانه سرا به "مردانگی" اعتقاد دارد و تصویری مثبت از آن در ذهن دارد. این ترانه با اینکه به جنبش زنان ایران تقدیم شده، لحنی طلبکارانه نسبت به جنبش زنان دارد و با بیان اینکه "خانم ما مرد نیستیم رومون خط بکش/ پرچم رو بگیر، خودت بشو رییس جنبش"، اینگونه القا می کند که گویا زنان کنار گود نشسته اند و منتظرند تا مردان به میدان بیایند و حق و حقوق آنها را بگیرند. با اینکه تحولات اجتماعی عظیمی توسط جنبش زنان و به دلیل مقابله هر روزه زنان با نظام جمهوری اسلامی در جامعه ایران شکل گرفته است، این ترانه با خطاب قرار دادن زن ایرانی و گفتن اینکه "تو بوی زمین سوخته مون رو میدی خانم/ تو هم از عرش به فرش رسیدی که خانم"، نقش زنان را در تحولات اجتماعی سالهای اخیر نادیده می گیرد.

مسئله دیگری که هم در ترانه "ما مرد نیستیم" و هم در ترانه "ما آخر خطیم" به چشم می خورد و علی همتی در وبلاگش به آن اشاره کرده است، طرز تفکر ناسیونالیستی نهفته در آنهاست. در "ما مرد نیستیم" آمده است: "رستم اگه بود، میگفت جدم عرب بود/ خزر مال روسها، خلیج، خلیج عرب بود". در "ما آخر خطیم" خطاب به حاجی گفته میشود: "واسه ت پیتزا سوسمار باید سرو بشه/ در اصل کله پاچه ملخ صبحونته". لازم به گفتن نیست که این بیانات نه تنها حاکی از دید ناسیونالیستی ترانه سراست، بلکه نشانه ای ست از عرب ستیزی او. عرب ستیزی نه تنها پدیده ای غیر انسانی ست، بلکه در مملکتی که بخشی هر چند کوچک از آن را عربها تشکیل می دهند، چنین برخوردهایی بسیار غیرمسئولانه است.

ترانه "ما مرد نیستیم" با وجود ضعفهای برشمرده، از نظر محتوایی بسی بهتر از ترانه "ما آخر خطیم" است. ترانه "ما آخر خطیم" شدیدا تحت تاثیر فرهنگ لمپنیسم است و صدای مردان جوانی ست که "حیرون زیر کمر"ند و فقط به فکر حال کردن از طریق سکس و مواد مخدر هستند. به این بخشها توجه کنید:

"وقتی فراری چهارده ساله توک میزنی و

دم دستی هفت تا زیر خواب داری

تو هم که خودت حیرون زیر کمری

و میدونی خماری تو این زمینه بده،

پس فتوات دیگه چیه که خودتم اهلشی و

مسببی و آلوده ش شدی؟

حاجی من و تو فرق داریم، من تک پرم

اما تو جوجه کشی داری، صادر می کنی

. . .

آخه نوکرتم، تویی که حرم داری

با دافات نماز جماعت به جا میاری

به ما که می رسی چرا تقوا دست خره؟

ما چه مونه؟ چی مون تو حال کردن ازت کمتره؟

. . .

تو که فرق گوشت و انجیرو نمی دونی

میون فرق چند تا سوراخ حیرونی

. . .

ببین ما رو با کیا آوردن سیزده بدر

آخه تو چرا شورت پات نیست، بی پدر؟

نه شایدم تیزبازیه، بچه زرنگی

اینجور راحت درمیاری و هر جا فرو می کنی

(البته بعد سیاسی ش میکند!)

همینجوری سی سال بهت دادیم ...، فرصت

یه روز می شه که تو هم باید بدی ...، عاقبت "

در ایمیل هایی که با برخی از دوستان داشتم، اولین چیزی که در مقابل انتقادات من می گفتند این بود که تو با سبک رپ آشنایی نداری. دوستی نوشته: "چیزی که ما نباید آن را از نظر دور بداریم، سبک این موسیقی است. این سبک که در حقیقت از گتوهای سیاهپوستان آمریکا برخاسته، مملو از بغض و کینه و ناسزاست". اینکه سبک این موسیقی اینگونه است، دلیلی برای توجیه محتوای آن نیست. اتفاقا بسیاری از فمینیستهای غربی نسبت به بسیاری از ترانه های رپ، بویژه رپ سیاهپوستان آمریکایی، به دلیل زن ستیزی نهفته و یا آشکار آن و افکار خشونت آمیز در آن شدیدا معترض هستند.

در ضمن من از اساس مخالف به کار بردن فحش و ناسزا در کار ادبی، هنری و یا حتی سیاسی نیستم، ولی اینکه آدم چگونه آن را به کار ببرد، بسیار مهم است. البته در این ترانه از نظر من فحش و ناسزایی به کار نرفته، بلکه از دید یک لمپن عمدتا به زندگی جنسی آخوندها پرداخته شده است. دوستی دیگر نوشته: "ایشان (یعنی ترانه سرا) به عمد حرفهایی را از دهان یک لمپن زده که باید از دهان فرهیختگان بیرون بیاید" برای اینکه بتواند حرفش را به میان مردم ببرد. به نظر من باید فرق گذاشت بین مردم "عادی" و لمپن. اینکه ما حرفی یا نظری را از زبان یک آدم "عادی" بزنیم، فرق دارد تا از زبان یک لمپن. متاسفانه لمپنیسم در جامعه ما بسیار رواج دارد. بیخود نیست که فیلم اخراجیهای مسعود ده نمکی رکورد پرفروش ترین فیلم را در ایران شکست. این فیلم که دفاعی ست سرسختانه از حزب اللهی ها، فقط به خاطر یکسری متلک های لمپنی که یکسری لات به همدیگر میگفتند، در بین اقشار مختلف مردم طرفدارانی بسیار پیدا کرد. از یک گروه موسیقی که خود را معترض می داند، بعید است که تبدیل به بلندگوی لمپنها و مروج فرهنگ لمپنیسم شود. لمپنیسم تحت هیچ لوایی قابل دفاع نیست.

* * * * *

بعد از انتشار این مطلب، خانمی هم جوابی در رد آن نوشت و حرف اصلی اش این بود که این ترانه ها به هیچ وجه لمپنی نیستند، "مردانگی" چیز بدی نیست، در همه فرهنگ ها و زبان ها وجود دارد و می تواند مثبت باشد. در ضمن از من خواسته بود لمپنیسم را تعریف کنم.

و این جواب من به آن خانم بود:

"مردانگی" و "زنانگی" در هر زبانی هم که وجود داشته باشد، یکسری خصوصیاتی هستند که بطور کلیشه ای به مردان و زنان نسبت داده می شود و در واقع بیانگر انتظاراتی هستند که جامعه از مردان و زنان دارد. "زنانگی" در اکثر فرهنگها خصوصیاتی چون داشتن احساسات لطیف، حس غریزی مادرانه و حس پرستاری نسبت به دیگران را در بر میگیرد."مردانگی"، به ویژه در در فرهنگ ما، مترداف است با داشتن منطق و عقل، قدرت، غیرت و انصاف.

در ترانه "ما مرد نیستیم" ترانه سرا دقیقا چنین برداشتی را از "مردانگی" ارائه میدهد. چون همانطور که در مطلبم گفته ام، می گوید ما مرد نیستیم چون غیرت و همت نداریم. شما اشاره کرده اید که در این ترانه همچنین گفته میشود: ما که از مردی مردیم، لااقل تو زن باش! ولی درست بعد از این تکه گفته می شود: کمی از عطر غیرتت رو ما هم بپاش! یعنی می گوید در حال حاضر زنان بیشتر از مردان غیرت و همت دارند، و این انتقادی ست به مردان که چرا زنان باید بیشتر از آنها غیرت داشته باشند. و از این نمونه ها در فرهنگ ما بسیار است. مثلا میگویند مردان چرا نشسته اید در حالی که زنان برخاسته اند! غیرت تان کجا رفته!

در مورد لمپنیسم که از نظر من در ترانه "ما آخر خطیم" شدیدا آشکار است، پرسیده اید که تعریف من از لمپنیسم چیست. در مورد مشخص مسائل جنسی، از نظر من لمپنیسم یعنی دید کثیف داشتن نسبت به روابط جنسی. دید لمپنی و کثیف از نظر من یعنی نادیده گرفتن حق و حقوق و احساسات طرف مقابل در رابطه جنسی و نگاه کردن به وی به عنوان یک سوراخ یا شیئ جنسی. دیدی که روابط گسترده جنسی را حق مردان میپندارد و احساسات جنسی زن را نادیده میگیرد.

در مورد توصیف روابط آخوندی در این ترانه میتوان اینگونه ادعا کرد که ترانه سرا قصد داشته کثیفی این روابط را به تصویر بکشد. ولی متاسفانه این فقط در حد یک ادعا باقی می ماند. گفتن اینکه "من تک پرم" نشان از دید لمپنی مردانه نسبت به روابط جنسی و پایین آوردن مقام زن در آن دارد. در آن بخش که میگوید تو حرم داری و ما "چی مون تو حال کردن ازت کمتره؟" حالت کسی را دارد که خود در حسرت داشتن یک حرمسراست. و اما اینکه حاجی "میون چندتا سوراخ حیرون" است چه جای انتقاد دارد؟ جدا از اینکه از نظر من لحنی لمپنی دارد، برای کسی که فرق سوراخها را میداند فضیلتی کاذب قائل شده است. یعنی روابط جنسی را در تشخیص فرق سوراخها خلاصه کرده است. صحبت از احساسات و احترام برای طرف مقابل که زن است در اینجا نیست.

متاسفانه به دلیل اینکه هنر اعتراضی در جامعه ما مجال عرضه نداشته و فعالیت در این زمینه نسبتا کم بوده، ما با مشاهده کوچکترین اعتراض در یک کار هنری، بدون تامل و دقت بیشتر به تمجید از آن می پردازیم. مطلب انتقادی من بیشتر به یک یادداشت کوتاه شباهت داشت، و من امیدوارم که افراد دیگر با تحقیق بیشتر، این مسائل را بیشتر موشکافی کنند.